Terecht knikkerde IJsland het Engelse elftal uit het EK-toernooi. Hulpeloos gedraaf,als kippen zonder kop, een coach die geen idee had wat te doen, een Rooney die even ontredderd toonde: leegte en armoede. Een ware afspiegeling van de politiek van het eiland. Vol bravoure het volk opzwepen tot een Brexit of wanhopig manen tot een blijven. Dat volk stemt, blijkt intens verdeeld, met een 4 procent meerderheid voor Brexit en dan ogen en tonen de leidende politici zich als de inmiddels afgetreden Engelse bondscoach en als de zwalkende Rooney. Klaar ben je met zulke leiders. Maar weet de rest van Europa nu wel wat men wil? Lag er een plan B? Ik vrees van niet. Zal er nu wel eensgezindheid komen, die men beschamend ontbeert wat betreft de vluchtelingen? Referenda zijn in mijn ogen ondingen, zeker waar het zulke grote vraagstukken betreft als onderhavig, zeker als de consequenties er van ongewis zijn en ook niet goed doordacht en uitgelegd door de politiek verantwoordelijken. Want dan gaan mensen stemmen met andere motieven , om andere redenen. Het wordt – hoe helder de keuze lijkt – te vaag, te abstract. Uit zich zelf weet de meerderheid nauwelijks van de hoed en de rand en dus worden emoties leidend en dat is funest voor de politiek en haar besluitvorming. Dan zegeviert populisme en dat is meer de onderbuik van het volk dan een ware stem des volks. En dat is waar populistische partijen van leven: zij herkauwen wat zich in de onderbuik van het volk bevindt, nadat ze die eerst gevoed hebben met het voer van irrationaliteiten, emoties en driften met de schijn van redelijke argumenten, met brallende beloften. In ons land niet alleen Wilders, maar ook in zekere mate de SP en nu ook DENK. In de Dagboeken van Miskotte, het deel van tussen 1930 en 1934, lees ik onder vrijdag 3 juni 1932 over “de brallende beloften van Hitler c.s.”: “En hij zal winnen, noodzakelijk! Niet omdat hij duitse, laat staan europese oplossingen weet, maar omdat de massa vraagt om verlossing uit elke verantwoordelijkheid”. En Miskotte voegt daar een gedichtje van Leopold aan toe:

“O de verzuchting om mijn medemenschen                                                                                                  die altijd weer met stumperig aangeleerd                                                                                                    overwichtveinzen moeten geregeerd                                                                                                              en zulks ook zelf het liefste wenschen”      

Dit lijkt me typerend ook voor onze tijd: een verlost willen worden uit verantwoordelijkheid. De politici moeten het voor ons oplossen, dat wil zeggen alle lasten wegnemen en ons alleen de lusten. Populisten voelen dat haarfijn aan en brallen hun beloften en het volk gaat met graagte achter hen aan als achter de rattenvanger van Hameln. Dat is de leegte en armoede van onze tijd. Gevaarlijke leegte, want explosief en gevaarlijke armoede vanwege een belofte van gouden toekomst, van een volvette worst.