Woensdag 24 juni in het Corona-jaar 2020 besloot ik in verband met een voorspelde hittegolf al vroeg op pad te gaan. Om zeven uur in de ochtend deed ik mn rugzak om en begaf me op weg voor een etappe van bijna 16 km. Vanaf station Wezep –  geen mooi dorp, waar gedurende de oorlog de vader van Jan Terlouw hervormd predikant was , zie Jans boek Oorlogswinter – wandel ik drie kilometer door bos en over hei, met Schotse Hooglanders om op de Keizersweg uit te komen, waar ik rechtsaf slaan na ruim een kilometer de A 50 oversteek.

Na een kilometer rechtsaf landgoed Molecaten in , over een statige beukenlaan en vlak voor het statige landhuis links af sla. De naam betekent ‘boerderij bij de molen’. De naam  komt voor het eerst voor in 1347. In de 18e eeuw kwam het landhuis en landgoed in handen van de familie Van Heeckeren. In 1987 werd het verkocht aan de AMEV, die het huis op haar beurt verhuurt. De laatste Van Heeckerens hadden een connectie met koningin Juliana. De echtgenote van Evert Walraven baron van Heeckeren van Molecaten (1879-1942), jkvr. Adolphine Agneta Groeninx van Zoelen was grootmeesteres van Juliana. Hun zoon Walraven Jacob ( 1914-2001) was particulier secretaris van de koningin en diens vrouw gouvernante van de twee jongste dochters van Juliana en Bernhard. Op Molecaten ontmoette Juliana Greet Hoffmans, die daar verbleef. De affaire – G.H. vindt dus z’n oorsprong daar waar een idyllisch landschap ligt, waar op het uur waarop ik voorbij kom, paarden in de landhuisweide worden uitgelaten. De familie Van Heeckeren overigens woont nog wel op het landgoed, in een 17e eeuwse voormalige schuur voor graanopslag, een zogenaamde ‘spieker’. Ik passeer een schepradmolen, herbouwd na een brand in 1857,tot 1914 in functie als papiermolen en tot 1940 benut voor het opwekken van elektriciteit ten behoeve van het landhuis. Tot het landgoed behoorde ooit nog een papiermolen en een korenmolen, waarvan alleen het molenhuis nog aanwezig is.

Ik loop langs de Molecaatsebeek, een spreng, wat inhoudt dat de beek niet natuurlijk is maar gegraven vanaf een punt waar grondwater boven borrelt. Op de Veluwe betekent spreng ook strikt de gegraven bron. Molecaten is verder een vakantiepark. Ik wandel onder de zuidkant van Hattem langs, richting de IJssel, daar linksaf richting de oude stad.          Aan de Kerkhofdijk – what’s in a name – ligt een grote Algemene Begraafplaats en daarbinnen de Joodse Begraafplaats, met 28 graftekens. In 1940  woonden er ongeveer 70 Joden in Hattem, onder wie 20 Duitse vluchtelingen. Slechts 7 wisten te overleven.                     Eén graf herinnert aan een bijzonder pijnlijke gebeurtenis. Het is het graf van het echtpaar Van Gelder-Bakker. Zij en hun kinderen waren gedurende de oorlog op verschillende adressen rond Hattem ondergedoken. Het echtpaar, maar vooral moeder Van Gelder kon het ondanks vele waarschuwingen niet laten om hun kinderen te bezoeken. Waarmee het leven van vele betrokkenen in gevaar bracht. Het verzet besloot toen het echtpaar te doden. De liquidatie vond plaats op 22 april 1944 in de bossen van Molecaten.

      Villa Elise                                                                     Joodse Begraafplaats

 Op het kerkhof de Britse sergeant John Austin, samen met 5 anderen op 4 april 1945 aan de Geldersedijk gefusilleerd.

Om een uur of negen bereik ik het centrum van het aardige oude stadje, dat de daartoe behorende rechten ontving in 1299 van graaf Reinoud I van Gelre. Hattem is ook Hanzestad en kende een kasteel met de dikste muren van ons land, maar deze werd in de 18e eeuw afgebroken om de stenen er van te kunnen verkopen. Evenals Elburg stond Hattem bekend om zijn patriottische en dus anti-Oranje-gezindheid. Onder aanvoering van de Hattemse advocaat Herman Willem Daendels kwam de stad in opstand, na een maand door troepen van stadhouder Willem V in de kiem gesmoord. Het stadje herbergt het Anton Pieck Museum, een Bakkerijmuseum en het Jan Voerman Museum. Jan Voerman staat bekend om zijn schilderijen van en rond de IJssel en is van Hattemse geboorte. Zijn werk werd verzameld door Henk van Ulsen. Na een verkwikkende koffiestop wandel ik via de Achterstraat, langs de voormalige synagoge naar de Geldersedijk, met prachtig zicht op de IJssel.

      oude stadsmuur en bolwerk                                 Daendelspoortje, waardoorheen hij z’n geliefde schaakte.

      voorburcht, 15e eeuws restant kasteel

                 geboortehuis Daendels

                                  voormalige synagoge   – namenlijst van omgekomen Joodse inwoners, inclusief het door het verzet gedode echtpaar.

                                                               Dijkpoort met torentjes van Kuypers- huisje van de stadsvroedvrouw.

Benenwagen, fiets en trein gaan gezusterlijk de rivier over. Gedurende een kilometer razen treinen aan mijn linkerzijde en razen scholieren aan mijn rechterzijde mij voorbij. Aan de overzijde links onder het spoor door en dan is rechts nog een gedeelte over van het oude spoor. Hier bevindt zich het eindpunt van het evacuatietransport van 10 mei 1940. In de vroege ochtend van die eerste oorlogsdag verlieten 791 Joodse vluchtelingen het Westerbork opvangkamp. De bedoeling was hen te evacueren naar Sluis in Zeeuws-Vlaanderen om vandaar per schip naar Engeland te gaan. Onder toeziend oog van opperrabbijn A.S. Levisson van Friesland-Drenthe vertrok de trien van Hooghalen. Echter bij Zwolle kon men niet verder, omdat de IJsselbruggen waren opgeblazen. Via een omweg keerden de vluchtelingen enkele weken later terug naar Westerbork. De eerst volgende trein uit Westerbork , 15 juli 1942 , kende Auschwitz als –  wel bereikte – eindbestemming.  

                           Monument voor de 6 gefusilleerde mannen

                 IJssel richting Hattem                                               restant oude spoorlijn en begin oude spoorbrug

Na een pauze met krentenbol en banaan loop ik met slingers naar de oude IJsselbrug voor autoverkeer en passeer daarbij de uitspanning Het Engelse Werk, dat zijn naam dankt aan een park dat rond 1820 in Engelse landschapsstijl werd aangelegd en sinds 1852 een uitspanning herbergt. Onder de brug door, tussen twee fraaie witte landhuizen bereik ik Katerveer, met twee gietijzeren bruggen en sluizen over en in de Willemsvaart. Katerveer was eeuwenlang de verbinding tussen Zwolle en Gelderland. In de tiende eeuw was er al een veer en vanaf 1240 was het een betaalde overzet, getiteld ‘Cothenveer’. In de 15e eeuw werd de stad eigenaar. Het veer hield op te bestaan in 1930 toen de IJsselbrug werd gebouwd. Een kleine kilometer loop ik langs de Willemsvaart. De naam verwijst naar koning Willem I die de aanleg er van financieel mogelijk maakte. Eeuwenlang is het graven van zo’n vaart – nodig omdat Zwolle enkele kilometers van de IJssel lag verhinderd door de concurrerende steden Deventer en Kampen. Nadat in 1964 het Zwolle-IJsselkanaal werd geopend was de Willemsvaart overbodig en werd gesloten voor de scheepvaart. Nog twee kilometer scheiden mij daarna van station Zwolle. Het is bijna klokslag twaalf uur als ik daar arriveer; 5 heerlijke wandeluren later.

                Oude IJsselbrug

               Terugblik op spoorbrug                                            vooruitblik op de twee witte villa’s

                           Katerveer brug en sluis

Op 21 juni van het Corona-jaar 2020 zetten wij – Anja, Marianne, Fieke, Rob en ondergetekende – de eerste stappen op de Damraklaan, een zijstraat van de Groenedijk. We steken de Groenedijk over en daarna over een brug en rechtsaf een park in. Om een merkwaardige heuvel ( voormalige vuilnisbelt?) heen, een vaart over om uiteindelijk op de Hogeweidebaan te komen. Deze loopt uit in de Daphne Schippersbrug. De topatlete groeide in de buurt op en opende de brug die er sinds 2017 ligt voor fietsers en voetgangers. En geschikt om er een sprint van 100 meter lang op te houden en een beetje, start en finish zijn aangegeven. Een vriendelijke jongeman tracht vanaf de kanaaloever de brug te beklimmen via een dikke string, die door zijn goedlachse vriendin aan de brug bevestigd wordt. Dat kanaal is het Amsterdam-Rijnkanaal. Aan de overkant zijn we in de Utrechtse wijk Oog en Al.

De Leidsche Rijn is de grootste vinex-wijk van ons land, tegen De Meern aangebouwd en genoemd naar het kanaal Leidse Rijn dat er door heen loopt. De Rijn splitste zich ten noordoosten van het huidige De Meern in een noordelijke en een zuidelijke tak; in Harmelen kwamen de twee takken weer bij elkaar. De noordelijke liep via Vleuten, de zuidelijke via De Meern. Van beide takken zijn fragmenten overgebleven. De Rijn zorgde voor slipafzettingen en dus verhoogd landschap en geschikt voor tuinbouw, de oorspronkelijke bedrijvigheid in dit gebied. En geschikt voor nederzetting, zoals de Romeinse legers deden. In het huidige De Meern bouwden zij een castellum op zo’n verhoogd terrein aan de (verdwenen) zuidelijke tak van de Rijn. Lange tijd nam men aan dat de naam Fletio(ne) was, zeg maar Vleuten. Van dit castellum zijn slechts bodemvondsten gevonden. In 2015 is het zgn. ‘herbouwd’ op dezelfde plek: Castellum Hoge Woerd. Sporen van de Limes zijn gevonden voorafgaand aan de bouw van de buurt Veldhuizen. En iets verderop vond men op de zelfde dag een Romeins schip uit de 2e eeuw, inclusief een deel van de inventaris. Er werden meerdere schepen gevonden. In de vroege Middeleeuwen verzandde de zuidelijke tak, die juist door de Romeinen het meest bevaren werd. De noordelijke tak meanderde nog al en dus werd de Vleutense Vaart gegraven. Eind 14e eeuw voldeed dit traject ook al niet meer en werd het traject van de Oude Rijn ontworpen, een kanaal door De Meern, dat tot in Utrecht liep, door Oog en Al, maar tot 1665 met een scherpe hoek. De hoek werd toen afgesneden door het graven van de kaarsrechte Leidse Vaart. Dit tot voordeel van de op gang gekomen trekvaart tussen Utrecht en Leiden. Het traject Utrecht- De Meern- Harmelen werd toen Leidsche of Leidse Rijn genoemd. 

Aan de overzijde minder dan een  kilometer langs het Amsterdam-Rijnkanaal, over de Johan Wagenaarkade, wiens borstbeeld prijkt in het gras op de hoek met de Richard Wagnerlaan. Daar slaan we links af langs een zijkanaal over het voormalig jaagpad.                   Na 1,7 kilometer komen we uit bij het Merwedekanaal, en steken die over met rechts het gebouw van de Nederlandse Munt. We komen in Lombok, door het Molenpark, met de 18e eeuwse voormalige houtzaagmolen De Ster. Buurtbewoners zorgden voor de herbouw en maakten het tot een aangename pleisterplaats en tevens poppodium , trouwlocatie en vergadercentrum. We begeren een koffie te nuttigen, maar de vriendelijke vrijwilliger heeft zijn handen vol aan jonge stellen met nog jonger grut . We rusten wat uit en gaan weer.

                           borstbeeld Johan Wagenaar               terrein molen De Ster

We arriveren bij de achterkant van het Centraal Station en gaan langs het immense hoofdkantoor van de RABO en steken de sporen van het station over om in het Moreelsepark te belanden, vanouds en nog immer het terrein van het NS.hoofdkantoor. Nog wat stappen verder en we belanden op de Mariaplaats, waar ruimte en tijd is, ook bij de ober, voor een koffie.

Onder de Domtoren door (Klaas) of er om heen ( de rest, bang voor instorting wellicht) , ruim een kilometer over de Oude Gracht naar het Ledig Erf  en vandaar de oude stad weer uit.  Vanaf Utrecht kent de Rijn het bijvoegsel Kromme. Het doet haar naam eer aan, want vanaf Wijk bij Duurstede meandert ze 28 km via Cothen, Werkhoven, Odijk en Bunnik naar de Domstad. Tot de 12e eeuw vormde ze de hoofdstroom van de Rijn. Toen werd ze ingedamd en dreigde verlanding. In de 15e eeuw is een duiker aangelegd om water vanuit de lek in te laten en dus een rol te geven bij de afwatering en voor enig scheepvaartverkeer. In de 19e eeuw kreeg de Kromme Rijn een rol in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en bouwde Defensie de forten Vechten en Rijnauwen. 

   op het Domkerkplein aangebrachte Romeinse Limes in Afrika

     huis aan de Oude Gracht waar omstreeks 1935 Pyke Koch, Jan Engelman, Martinus Nijhoff en Cola Debrot woonden. Nijhoff schreef hier ‘Awater’ en de Antilliaanse Debrot zijn novelle ‘Mijn zuster de Negerin’. Kan die titel nog wel? Engelman publiceerde toen de bundel ‘Tuin van Eros’. Koch woonde er van 1928 tot midden jaren ’80.

                                           Ruiterstandbeeld St.Maarten voor de RK Maartenskerk, met dankplaquette.

Ruim een kilometer lopen we over de Jutfaseweg langs de Vaartsche Rijn die uitloopt in het Merwedekanaal. Dat kanaal verbindt het Amsterdam-Rijnkanaal met de Boven-Merwede ten zuiden van Gorinchem/Gorkum. In 1821 was onder koning Willem I (de kanalenkoning) de Keulse Vaart tot stand gekomen, een verbinding tussen Amsterdam, via Utrecht met de Lek bij Vreeswijk, in het verlengde lag het Zederikkanaal , tussen de Lek bij Vianen en de Boven Merwede bij Gorkum. En zo was er een verbinding met Duitsland (Keulen). De Keulse Vaart maakte gebruik van bestaande waterwegen, zoals Amstel, Gaasp etc.  De Keulse Vaart bleek te smal en te ondiep, zeker voor grotere schepen die door de aanleg van het Noordzeekanaal Amsterdam konden bereiken.             De nieuwe kanalenwet van 1881 zorgde voor een geheel nieuw kanaal tussen Amsterdam en Utrecht, tussen Utrecht en Vreeswijk bleef de Keulse Vaart in gebruik en dat gold ook voor het Zederikkanaal. Dat nieuwe (Merwede)kanaal voldeed uiteindelijk ook niet en in 1931 werd besloten tot aanleg van wat Amsterdam-Rijnkanaal ging heten. Waarbij niet voor een plan van Lely werd gekozen , maar voor ene ir. A.Mussert. Zijn plan behelsde het op één niveau brengen van het waterpeil tussen Amsterdam en Lek, zodat sluizen overbodig waren, de route kon worden verkort en er dus tijdwinst werd geboekt. Tot aan Utrecht werd het oude Merwedekanaaltracé aangehouden, maar verbreed en verdiept. Bij Utrecht gaat het kanaal om de stad heen en er niet meer door en na utrecht werd een nieuw kanaal gegraven, tot Wijk bij Duurstede en na de Lek doorgetrokken tot Tiel. Totale lengte 72 km. Crisistijd en WO.II vertraagde de bouw en dus werd het gehele kanaal pas op 21 mei 1952 door Koningin Juliana geopend.Het kanaal werd later nog meer verbreed en is nog steeds de drukst bevaren vaarroute ter wereld.

Enfin, van de wijk Hoograven ( verbastering van ‘ruw veen’?) waar wij twee Marokkaanse medelanders een fietsband zien plakken – hoe geïntegreerd kun je het hebben! en dus offeren we gaarne onze (Rob en ondergetekende) tijd voor een stimulerend gesprek – komen we in de wijk Lunetten ( een lunet is een klein vestingwerk), waar we een halve km langs het Inundatiekanaal lopen, een naam die nog verwijst naar de Waterlinietijd.     We steken de A12 over, lopen langs een vijver en slaan linksaf de Koppeldijk op en vervolgens onder de A27 door en twee afritten. We kunnen even zitten, met in aanpalend water een echtpaar Zwaan en hun twee jonkies. Even later ligt er rechts een uitspanning met manege, tante Fie geheten. Zo heette de vrouw van de grote N.T.icus Van Unnik – van wie ondergetekende nog college genoot – en oudtante van Fieke. (Fie – Fie-ke)  Enfin, reden genoeg voor een break. De lucht wordt dreigender, maar de wind is stevig, dus hoeven we voorlopig niet te vrezen nattigheid te gaan voelen. 

      Zo kun je ook aan je krant komen!

                           moeder kuifeend met 2 pulletjes (foto Fieke Kroon) – ter ere van oud-wielrenster die hier woont.

We steken het spoor over komen over de Marsdijk, omzoomd door zeer oude forse elzen. Of zijn het iepen? We komen bij ons eindpunt Fort Vechten, maar alvorens daar door heen te gaan, eerst over het terrein waar ooit het oudste en grootste Romeinse castellum van ons land  stond, Fort Fectio, de inheemse naam voor de Vecht. 

  Marsdijk  

  dreigende lucht boven voormalig Fort Fectio

Wikipedia:

De eerste opbouw van het castellum stamt uit de tijd van de Romeinse keizer Augustus (27 v.Chr – 14 n.Chr). Vermoedelijk is Fectio in het jaar 4 of 5 n.Chr. gebouwd. Fectio lag strategisch, omdat enkele kilometers naar het westen de Vecht aftakte van de Rijn. Via de Vecht kon Frisia worden bereikt en via de Rijn het gebied van de Cananefaten. In het jaar 47 werd de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk en kreeg Fectio een defensieve rol.

Fectio is regelmatig verwoest en herbouwd. Zes keer gebeurde dit van hout en de zevende keer (tussen 177 en 274) werden de hoofdgebouwen en vestingmuren van tufsteen opgetrokken.^[3]

Tussen 270 en 275 verlieten de Romeinen Fectio. Uit archeologische sporen blijkt dat Fectio toen in brand is gestoken. De restanten van Fectio zijn hergebruikt voor de bouw van de eerste Utrechtse kerken. De Frankische hofmeier Karel Martelschonk daarbij in 723 onder meer Fectio en het enkele kilometers verderop gelegen voormalige Romeinse fort Traiectumaan het monasterium in Utrecht.

Diverse inscripties en stempelafdrukken zijn in de loop der eeuwen bij het voormalig castellum aangetroffen. Deze bevonden zich onder meer op aardewerk zoals dakpannen, en op grafstenen zoals die van een vrouw genaamd Salvia Fledimilla.^[4][5][6] Een aantal votiefstenen maakten deel uit van deze vondsten. In 1869 werden er bijvoorbeeld twee aangetroffen bij bouwwerkzaamheden voor het nieuwe fort. De ene votiefsteen bleek afkomstig uit de late 2e eeuw^[7] en was gewijd aan de godin Viradectis met de tekst:

Deae [Vir]adecd[i civ]es Tungri [et] nautae [qu]i Fectione [c]onsistunt v(otum) s(olverunt) l(ibentes) m(erito)

Vertaald: Aan de godin Viradecdis hebben de burgers en schippers, de Tungri, die in Fectione gevestigd zijn, hun gelofte ingelost, gaarne en met reden

De andere vondst uit dat jaar heeft vertaald de volgende tekst: Voor de moedergodinnen van Noricum heeft Anneus Maximus, soldaat van het Eerste Legioen [met de bijnaam] Minervia, zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden^[4][8]

Bij archeologische opgravingen in 1995 en 1996 werden onder meer een wijnvat met een ingebrand stempel van keizer Caligula en een votiefsteen gewijd aan de moedergodinnen aangetroffen.^[9]

102 fragmenten van schrijfplankjes die al eerder bij Fectio waren ontdekt, werden in 2010 geschonken aan de Provincie Utrecht. Ze zijn door een expert van de Universiteit van Oxford onderzocht op teksten.^[

En dan blijkt de achteringang van het huidige Fort, inclusief Waterliniemuseum , afgesloten. Aan de andere zijde zien we bezoekers. Het is open, alleen wij kunnen er vanaf deze kant en volgens het boekje net in. Fieke belt nog, helaas antwoordapparaat. Rob raadpleegt de Tsjechische kaartensite Mapy en vindt een graspaadje door bramstruiken en brandnetels, , tussen A12 en de fortgracht in en warempel die brengt ons op het parkeerterrein van het fort, bij de hoofdingang die uitnodigt tot bezoek (sic!) Nog even een stukje door, onder A12 en over spoor en achter restaurant Vroeg staan twee van onze auto’s. Om met z/n vijven coronavrij te eten lukt niet. Maar een frietloket brengt uitkomst. Een blonde schooljongen bakt heerlijke friet en frituurt prima kroketten. Daarmee nestelen we ons aanvankelijk op gepaste afstand op het grote terrein van Vroeg, maar al spoedig begint het dan toch te regenen en peuzelen we genoeglijk en smakelijk verder onder tentachtige overkappingen. 

Donderdag 18 juni in het Corona-jaar 2020 startte ik wederom bij station ‘t Harde, liep honderd meter richting het dorp om na de snelweg rechtsaf te slaan een bosgebied in, de Zwaluwenberg geheten. Daarna aan de rand van het gebied over de Bovendwarsweg, waar vandaan een mooi zicht op het open land van weiden, akkerland met een enkele boerderij. 

Na twee km komt de weg uit op de Ottenweg, maar daar ga ik schuin rechtsaf voorbij een slagboom van landgoed Hof ter Mullegen. Mullegen is een buurtschap, het oudst bewoonde gebied van de streek., al in de Romeinse tijd naar alle waarschijnlijkheid een legerplaats en toen al is de ontginning van het gebied begonnen. Het Hof was in de Middeleeuwen een bezit van de abt en convent van het klooster Floercamp in Friesland. Eind 14e eeuw gekocht door Arent thoe Boecop, een rentmeester van hertog Willem I van Gelre. Op de fundamenten werd later een boerenbedrijf gesticht, sinds de 16e eeuw zonder enige onderbreking in bezit van de familie Flier. In de jaren 80 van de vorige eeuw zijn de fundamenten van het middeleeuwse klooster gevonden.

 oude foto boerderij

Ik krijg het huis niet te zien, verscholen achter het groen. Wel de A28, waar de route een kilometer langs loopt. Zigzaggend kom ik op de Vierschotenweg. De naam verwijst naar een buurtschap, dat samen met drie andere het dorp ‘t Loo omvat. Schoten zijn schaapskooien. De andere buurtschappen heetten ‘Achter de Vree’. De Vree is een verhoogde wal waar vroeger wat plaggenhutten en kleine huisjes stonden. ‘Stuivezand’, een naam die genoeg zegt en ”t Loo’ zelf, het geen open plek in het bos betekent. Bewoners van ‘t Loo waren aanvankelijk bezembinders en grondwerkers. Daarnaast werden schapen gehouden, de vrouwen zochten sprokkelhout en dennenappels. Laterkonden de mannen terecht in de sigarenfabriek in kampen of koekjesfabriek in Elburg, Het dorp wordt nu beheerst door het luxe bungalowpark Landal Landgoed ‘t Loo, waar de route doorheen loopt. Het is gevestigd op het voormalige landgoed Beltgraven, met begin vorige eeuw een villa en grote kuikenfokkerij en daarna golfterrein. Sinds de jaren ’80 is het vakantieoord.                                                                                                                           Het dorp kent een crossbaan, waar jaarlijks op 2e Paasdag de Dutch Masters of Motocross wordt gehouden, wereldberoemd onder rijders en bakkenisten. Op dit circuit de Bargen werd in 2002 werd voor het eerst een GP Zijspancross georganiseerd. In 2017 toen het crossen hier 50 jaar bestond vond hier de openingswedstrijd plaats van het WK Zijspancross.

 deel plas van Landal vakantieoord

Het dorp krijg ik verder niet te zien, na het vakantiepark direct rechtsaf langs de rand van het dorp en weer het bos in, waarbij het pad wederom strak langs de A28 komt, al vorens af te buigen naar de achterkant van een begraafplaats. Daar rechtsaf via een klein asfaltweggetje , de A28 over en langs de rand van Wezep, het dorp waar Jan Terlouw gedurende de oorlog woonde.  Zijn vader was daar toen Hervormd predikant. Aan de rand het meest noordelijke zandstuifgebiedje, De Klunze, een restant van de laatste ijstijd. Nog een blik op een fraaie voormalige boerderij, nu een B en B en een kwartier later ben ik bij station Wezep. Deze dag heeft me dertien kilometer dichter bij Westerbork gebracht. 

 hutje in het bos, bij wat een crossterreintje leek

      De Klunze                                                                    voor. boerderij, nu B&B

Het is zondag 14 juni in het Corona-jaar 2020. Op de route tref je extra rondjes, die niet goed in het eigenlijke traject passen, maar wel passen binnen het thema van het Westerborkpad. Zo is er een wandeling vanuit Nunspeet naar de bossen bij Vierhouten, waar in de zeventiger jaren door de gemeente een paar hutten zijn gebouwd die herinneren aan het ‘Verscholen Dorp’ , waar zeker tachtig Joodse en militaire onderduikers een schuilplaats vonden en toch in 1944 werden ontdekt. Acht onderduikers zijn op de vlucht neergeschoten. Die extra wandeling is zeker 20 km en nog al rechttoe, rechtaan naar een reconstructie die volgens betrokkenen van toen geen recht doet aan de situatie toen. Wat eigenlijk altijd het geval is bij reconstructies.  Enfin, ik heb die extra wandeling laten zitten.  Vanuit ‘t Harde is er ook een extra wandeling, naar en van Elburg. Elburg ken ik als een aansprekend oud stadje met talrijke monumenten en dus leek me zo’n extra juist geen straf om te doen.

Vanaf het station loop ik ongeveer een kilometer rechtdoor ‘t Harde in, over de Eperweg. Dan rechtsaf de Eikenlaan in. Een vijftig meter van de hoek bevindt zich een monument dat herinnert aan een Joodse geallieerde gevechtspiloot die hier op 22 oktober 1944 sneuvelde. Op de andere hoek een PKN-kerk.

Ik sla linksaf een breed bospad in, langs de tuinen van de homeopathische firma A.Vogel en een idyllisch boerderijtje. Een bosuil fladdert zenuwachtig weg uit een bosschage. 

Na twee kilometer rechtsaf, linksaf en aan mijn linkerhand de voorkant van kasteel De Zwaluwenberg, waar in het najaar van 1942 de Zwolse Joodse broertjes Nico (1932) en Loukie (1936) Israëls ondergedoken zaten. Op het landgoed kenden ze de twee als evacueetjes uit Rotterdam. In november van het zelfde jaar doorzochten leden van de Nederlandse marechaussee het kasteel, vonden de jochies en namen hen mee naar de Zwolse gevangenis. Ze werden vrijgelaten, maar spoedig daarna weer opgepakt en toen vervoerd naar de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg in Amsterdam. Het verzet wist ze daaruit te krijgen. De jongens maken na een verblijf op verschillende onderduikadressen de bevrijding mee, hun ouders worden vermoord.

Driekwart kilometer rechtdoor en dan linksaf over de Broekdijk, gedurende een kilometer. Een ooievaar scharrelt in een weiland. Ik sla linksaf de Jukweg op en bereik Oostendorp. De naam zegt het al: een dorp ten oosten van de stad Elburg. Onder het dorp langs over een smal voetpad, langs het terrein van kasteel Old Putten. Oorspronkelijk een 13e eeuws kasteel van Herbern van Putten, afkomstig uit de buurt van Vollenhove. Hij is berucht om zijn rooftochten en conflicten met de bisschop van Utrecht en naburige steden. Een eeuw later is het kasteel in handen van Herman De Vos van Steenwijk, die het laat versterken. De steden aan de Zuiderzee zien dat als bedreiging, nemen het in en steken het in brand. In de 18e eeuw komt het in handen van de familie Van Coevorden, die het kasteel afbreekt en op de fundamenten een herenhuis laat bouwen. Die brandt in 1840 af en dan verrijst het huidige huis. Het wordt particulier bewoond, er is een natuurcamping en er worden producten van het landgoed verkocht. 

      Oostendorp                                                               Old Putten

Ik kom uit op de Zuiderzeestraatweg en loop vandaar naar Elburg, met de waarschuwing vooral niet de ganzen te voeren. Ik was het ook niet van plan. Ganzen kunnen heel goed voor zich zelf zorgen, tot verdriet van menig boer.

Elburg baadt in zonlicht en zondagse stilte. Musea zijn dicht maar terrassen geopend en ik maak daar dankbaar gebruik van. Ik was al vroeg begonnen met wandelen, iets na acht uur en ben nu toe aan koffie en appelgebak. Beiden smaken voortreffelijk. De route brengt me daarna kris kras door het oude stadje, o.a. langs het huis van de feestartikelenverkoer Barend de Hond. Hij, zijn vrouw en drie kinderen komen medio 1942 in Westerbork en worden vandaar naar Auschwitz gedeporteerd. De gehele familie wordt daar vermoord. De route voert eveneens langs de voormalige synagoge, nu een museum. Van de gedeporteerde Elburgse joden keerde niemand terug. Om het stadje lopen wallen, waarover het mooi wandelen is. In een hoek de Joodse begraafplaats. Elburg heeft zoveel bijzondere panden, je kijkt je ogen uit. Twee musea zijn uniek voor ons land. Het orgelmuseum en de touwbaan/slagerij van de firma Deetman, in de verte nog familie van me. Hieronder een foto-impressie.

      Voormalig klooster                                                    Gebouw Rehoboth

                           Feithen-hof

     Grote Kerk                                                                   Joodse begraafplaats

 Links de voormalige synagoge en rechts het put, komend van de wallen waar ik de stad verlaat.  Langs een nest met ooievaar en jong, een tuinhuis, een boerderij met emu’s naar de andere kant van het landgoed Old Putten. Een kilometer langs de Puttenerbeek over een fiets/voetpad. Rechtsaf de Huisdijk op en linksaf de Nagelhoudsweg, langs boerderijen. In hereiland van één ervan is zojuist een kalfje geboren. Een joch van een jaar of twaalf op klompen kijkt er vergenoegd naar en zegt: ‘het is een meisje’. ‘En we noemen haar’, vraag ik. ‘Lola’,  antwoordt hij met een guitige snuit. ‘Al weer een Lola’, roept zijn jonger zusje. 

Ik kom geleidelijk weer aan de rand van ‘t Harde en door een bos op de burgemeester De Vrieslaan, die ik ken van het eind van de wandeling van Nunspeet naar ‘t Harde. Dan is het nog een kilometer naar de Eperweg en daar rechts af en twee honderd meter ligt daar weer station ‘t Harde. Zo’n achttien kilometer weer op de teller.

Vrijdag 12 juni in het Coronajaar 2020 parkeerde ik mijn auto bij station Nunspeet voor een ongeveer 12 km lange tocht naar station ‘t Harde.                                                                              De naam Nunspeet is waarschijnlijk een vervorming van ‘Nuwenspete’, hetgeen zo iets als ‘nieuwe ontginning’ betekent. Elspeet zou dan ‘oude ontginning’ zijn. Elspeet behoort tot de gemeente Nunspeet.                                                                                                                       Nunspeet is ontstaan op de grens van bos en water, een zogenaamd enkdorp. Tot in de 19e eeuw is het heel klein gebleven, met keuterboeren, dagloners en eikschillers, levend in plaggenhutten. Stuifzanden bedreigden tot in de 20e eeuw het dorp. Toen werden grote delen bebost. In de 19e eeuw werden zogenoemde ‘locomotiefhuisjes’ gebouwd, lage huisjes met in de voorgevel een markante schoorsteen en zo aan een locomotief deden denken. Er is er nog één over, een ander staat in Vierhouten, een derde in het Openluchtmuseum in Arnhem. In 1830 werd de Zuiderzeestraatweg aangelegd en in 1863 kwam het spoor. De bevolking groeide, er kwam o.a. een katoenfabriek en de bebossingsprojecten zorgden vooral voor veel werk. In 1895 kwam de sociaal-liberale ondernemer Francois Adriaan Molijn in Nunspeet wonen en hij startte een verffabriek en een melkfabriek en bouwde een villawijk, nog immer karakteristiek voor het dorp. In 1925 kwam er een camping, een van de oudste van ons land. Toerisme werd steeds belangrijker. Hotel De Mallejan was er al in 1862, waar ook de koninklijke familie regelmatig ging logeren. In 1952 werd de Generaal Winkelmankazerne gebouwd en werden omliggende heiden als militair oefenterrein gebruik genomen. Kazerne is inmiddels gesloopt en het terrein aan de natuur teruggegeven , onder bewind van Staatsbosbeheer. 

In de Eerste Wereldoorlog werd iets ten oosten van het dorp een kamp ingericht voor ruim 7.000 Belgische vluchtelingen. In de Tweede Wereldoorlog vonden in de bossen in de richting Vierhouten enkele honderden onderduikers een schuilplaats, nu Het Verscholen Dorp geheten. In het dorp bevond zich ook Kamp De Bruine Enk, waar joden in de bossen te werk werden gesteld voor ze werden doorgevoerd. Op de Noorderheide was een droppingzone waar geallieerde agenten en materieel werden gedropt. In het Zandenbos bevond zich een teststation van V4 Rheinbote. Tweehonderd werden op de Antwerpse haven afgevuurd, maar kwamen in Gent terecht.

Vanaf het station loop ik een kilometer rechtdoor tot in het centrum van het dorp, waar een man met gele hesje fietsers tegenhoudt die het winkelgebied/centrum in willen. Een lokale corona-maatregel. Ik wandel wat om de kerk heen en zie een muurgedicht, waar Nunspeet er meer van heeft. Een fenomeen dat ik van Leiden en Naarden ook ken. Het gedicht wat ik achter de kerk zie is van Judith Herzberg.

Vanaf het centrum heet de Spoorlaan gewoon Laan. Links een boekhandel. Net als kerkhoven kan ik daar nooit zomaar aan voorbij gaan, meestal niet. Nu in elk geval niet. En in dit geval blijkt het om een boekhandel te gaan voor orthodox-protestant Nederland, voor m.n. wat wij de zwarte kousen kerken noemen. Een wereld op zich, met een boekproductie van jewelste. Ik zie een verzameling preken van ds. G.Boer, die in Huizen stond in mijn pubertijd; bij wie ik op catechisatie zat en eens mij staande hield en zei: ‘zou jij niet eens in overweging nemen om ds.te worden’. Welnu, we weten wat van dat advies gekomen is. Ik koop de verzameling preken niet, ook niet om mijn lichte rugzak niet te zwaar te belasten. Wel koop ik het onlangs verschenen boek van Jeroen Thijssen over het bovengenoemde ‘verscholen dorp’. De boekverkoper, een knappe, vriendelijke dertiger, vraagt me of ik wel weet dat dit dorp hier in de buurt te vinden is. Dankzij de wandelgids weet ik het, er is een aparte wandeling opgenomen naar dat dorp. Op een later tijdstip wil ik er apart heen, zeker na lezing van het aangeschafte boekwerkje.  Uit de winkel volgt snel links het voormalig Gemeentehuis, nu museum.

      voormalig gemeentehuis                                         herinnering aan de bevrijding april 1945

Ik steek een park door, met een monument dat de diverse Nunspeter  slachtoffers van de oorlog herdenkt. Kom bij een rotonde om de F.A.Molijn in te slaan. Op het terrein van de scholengemeenschap een moderne sculptuur ter ere van de man die zoveel voor Nunspeet betekende.

Verder op nog een rotonde, Eperweg en daarna redelijk snel het Belvederebos in. Ongeveer twee kilometer door dat bos, om uiteindelijk weer bij de Eperweg uit te komen.Daar waar gedurende W.O.I het kamp bevond voor de Belgische vluchtelingen.

Al snel weer het bos in, een recht pad van een paar km en sporen van een duif die het onderspit dolf tegen havik?

Een schaapskooi kondigt heide aan. De heide wordt geflankeerd door een zandverstuiving, de route voert over de grens ; het laatste stuk moet er toch ‘gewaad’ worden door het helgele zand. Daarna weer bos; een waterleidinggebouw van Vitens, met een vijver waarin schitterende waterlelies drijven. Dan weer over een kaarsrecht bospad. Na ruim een kilometer de Burgemeester De Vriesweg, rand ‘t Harde. Weer een kilometer verder de drukke Eperweg. Rechtsaf, onder A28 door en na een sushirestaurant ligt daar station ‘t Harde. Mondkapje voor en op naar Nunspeet.

Alvorens huiswaarts te rijden zoek ik eerst het voormalig station Hulshorst op. En dan merk en zie je hoe dat station een privilege was voor de rijke elite. Het station kwam als het ware in hun achtertuin. Voor de Hulsthorsters betekende het kilometers lopen, fietsen en evt. later met de auto. Achterberg gedicht staat inderdaad naast de tuin. En oogt verwaarloosd. 

Tot slot: Nunspeet, zoals vermeld, doet aan gedichten in het openbaar. Terug bij mijn auto , besloot ik tot een ijsje en zag toen onderstaand aardig gedicht van Rutger Kopland.

Zondag 7 juni in het Coronajaar 2020 vervolgde ik mijn tocht over het door Jan Dokter ontworpen Westerborkpad. Auto bij station Putten, waar ik aan de muur een plaquette zie waarop vier mannen herdacht worden die tijdens de oorlog het leven lieten door oorlogshandelingen. M.Geurts en H.Versteeg werden tijdens de grote oktoberrazzia van ’44 opgepakt en op 11 oktober naar Duitsland gedeporteerd. Geurts overleed op nog geen 45 jarige leeftijd in Husum. Versteeg , nog geen vijftig overleed op 8 februari en ligt begraven op het Lagerfriedhof Versen. P.Hendriksen en B.van Loenen werden gedood bij een aanslag op de spoorlijn tussen Nijkerk en Putten in de nacht van 8 op 9 september 1944.  

               station dateert van 1929

Het spoor over en naeen kilometer rechts af over de Vanenburger allee, genoemd naar kasteel De Vanenburg. Een 17e eeuwse buitenplaats, thans hotel en restaurant. In de Middeleeuwen was het een landgoed, in kloosterlijk bezit (Werden, Paderbron, Elten). Eerste helft 17e eeuw komt het in particuliere handen en het was Hendrik van Essen die in 1664 de bekende Amsterdamse architect Philips Vingboons de opdracht gaf een landhuis op het landgoed te ontwerpen. De schepping van Vingboons verdween eind 18e eeuw, wellicht in brand gestoken door Patriotten. Halverwege de 19e eeuw kwam het in handen van de Van Pallandts, die opdracht gaven tot een nieuw huis. Omdat een zekere Joep baron van Pallandt z’n vermogen er doorheen jaagt, moet Vanenburg in 1931 geveild worden. Het wordt vakantiekolonie, de Duitse bezetter huisvest er in 1942 Joodse mannen voor dwangarbeid onder toezicht van de Heidemaatschappij. Langs het IJsselmeer moesten ze weilanden egaliseren. De mannen mochten geen bezoek ontvangen; toegezonden pakjes mochten niet in ontvangst genomen worden. Er is weinig van het kamp bekend, zo meldt de wandelgids. Enige informatie komt van briefkaarten van gevangene David Brandon. Op vrijdagavond 2 oktober 1942 schrijft hij : “Beste vrouw, schrik niet en wees sterk. Zo-even is de Grüne Polizei in het kamp gekomen. Wij moeten morgen naar Westerbork en van daaruit naar Duitsland. Niets aan te doen. Hou je goed”. Duitsland werd voor hem Polen, Auschwitz , waar vandaan Brandon niet terugkeerde. Een monument herinnert aan hen die er werkten en uiteindelijk werden weggevoerd, ook naar Sobibor. In de weilanden die het kasteel flankeren weiden zwarte schapen en vossenbruine hooglanders. 

Bij weer zo’n prachtige oude Veluwse boerderij rechts de Vollenbekerweg op. Het begint te gieten, maar het is inmiddels droog als ik spoor weer eens overgestoken langs de Ermelose Heide kom te lopen. Na een tweetal kilometers bereik ik Ermelo en nog eens ruim een kilometer het station, al waar ik bij een kiosk terecht kan voor koffie. 

Ik blijf een halve kilometer rechts van het spoor en sla dan rechts af Wilhelminalaan. Op de hoek van de Julianalaan (na ook weer een halve km) ligt het huis waar tussen 1942 en 1944 de Joodse kinderen Eva en Bram Beem uit Leeuwarden onderduik-onderdak vonden. Ze zaten eerst met hun ouders Hartog en Rosetta Beem ondergedoken in een krappe tussenwoning. Dus werd besloten de kinderen elders onder te brengen en die vonden dus een schuilplaats bij de familie Hillebrandt. Eind februari 1944 werden ze door verras opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar ze al op 6 maart werden vermoord. Hun ouders overleefden de oorlog.

Hartog Beem was een groot kenner van de Joodse geschiedenis en van het Jiddisch. In 1892 geboren in Harderwijk was hij van 1925 tot 1958 leraar Duits (sic!) aan de gemeentelijke HBS in Leeuwarden, behalve uiteraard tijdens de oorlog. Vóór de oorlog verloren de Beem al hun oudste kind door een auto-ongeluk. Hartog overlijdt op 1 dec. 1987, 12 dagen voor z’n 95e verjaardag.

Ten westen van de Julianalaan strekte zich het terrein uit van ‘s Heerenloo, een instelling voor verstandelijk gehandicapten. Op 10 april 1943 worden twaalf Joodse bewoners opgehaald en naar Westerbork gebracht. 

                                                                    het rode dak van het huis Hillebrandt                      Hartog Beem

De Julianalaan is een kilometer lang, ik kom weer bij de spoorlijn, steek die over en direct daarna stuit ik op een eenvoudig monument die herinnert aan een afschuwelijke gebeurtenis van tragische domme pech. Op 7 nov. 1944 trachtten geallieerde bommenwerpers de spoorlijn te bombarderen. Echter een voltreffer raakt het huis ernaast, Julianalaan 74. Daar woont de familie Hooijenga. Een dochtertje van vier jaar komt om, maar ook een meisje van 15, Klaassen en een man van 29 , Wouter Haverkamp. En daarnaast het hele gezin Bolte uit Renkum, dat juist met z’n zessen gevlucht waren voor oorlogsgeweld en in Ermelo een veilig heenkomen dachten gevonden te hebben.

Met een flinke bocht kom ik weer bij het spoor en twee kilometer verder bereik ik de rand van Harderwijk. Blijf aan de rand lopen, voor de verandering het spoor onderdoor, langs en onder flinke eiken door. Nieuwe nestkastjes aan de bomen vragen om bewoning van o.a. koolmezen die verzot zijn op eikenprocessierupsen. Ik ga onder de A27 door. De route voert naar de Joodse begraafplaats, die in 1764 wordt geopend en in 1852 werd uitgebreid. Bij de aanleg van de vrij nieuwe woonwijk werd het oude metaalhuis, de ruimte voor o.a. rituele kijkwassing afgebroken. Nog ruim een kilometer en ik beland bij Station Harderwijk, net op tijd voor de trein terug naar Putten.