Op dinsdag 9 juni in het Corona-jaar 2020 parkeerde ik mijn auto bij het Harderwijker station, wandelde onder dat station door om de route te volgen die door de binnenstad voert. Harderwijk verkoopt zich zelf als culinaire Hanzestad. Over een maand ga ik met vrienden lunchen in het vermaarde sterrenrestaurant Het Nonnetje. De stad kent blijkbaar meerdere aantrekkelijke plekken voor lekkerbekken. De stad telt meer dan 47.000 inwoners en kreeg in 1231 stadsrechten, als eerste op de Veluwe. Het ontwikkelde zich als handelsstad: wol, huiden, haring en hout. In de 14e eeuw speelde het al een actieve rol binnen de Hanze. Van 1648 tot 1811 had de stad een eigen universiteit, waaraan beroemdheden als Herman Boerhaave, de Zweedse botanicus Carolus Linnaeus, de Hongaarse filosoof János Apáczai Csere en de ontdekker van Paaseiland Jacob Roggeveen verbonden waren. Vanaf 1814 was het Koloniaal Werfdepot voor het Oost-Indische Leger ( het latere KNIL) in Harderwijk gevestigd. Omdater een tekort aan rekruten was, werden in heel Europa vrijwilligers van vaak dubieuze allooi geronseld, gelokt door een aanzienlijke som ‘transfergeld’. Geld dat z’n weg vond in de bordelen en drankgelegenheden. Zodoende werd Harderwijk wel ‘het gootgat van Europa’ genoemd. Bijkans 150.000 soldaten kwamen vanuit het Veluwse stadje in Indië terecht, onder wie Arthur Rimbaud. Van 1909 tot 1996 was Harderwijk garnizoensstad, met drie kazernes en een militair hospitaal. Tot de komst van de Afsluitdijk was Harderwijk ook een belangrijke vissersplaats. Daarna werden industrie en toerisme belangrijk. De Duitsers bouwden bij qestad een radarstation terwille van de Luftwaffe. Zeker 117 geallieerde vliegers kwamen in de omgeving om het leven, op het militaire kerkhof liggen 45 vliegeniers van de RAF begraven. Op een speciaal Belgisch Militair Ereveld liggen 359 Belgen, meest bezweken aan de Spaanse Griep. Zij behoorden tot de 15.000 Belgen die tijdens W.O.I bij Harderwijk geïnterneerd waren.                                                                                       In 1965 werd het Dolfinarium geopend, nog steeds het grootste zeezoogdierenpark van Europa.

      station

Ter hoogte van de Weidemeesterlaan ga ik de binnenstad in, met een restant van de oude Smeepoort. De laan heette vroeger de Weisteeg, waar het Joodse gezin Härtz woonde. Eerder zag ik op de Joodse begraafplaats veel stenen met deze familienaam. Abraham, de vader van het gezin, werkte met zijn broers in een manufacturenzaak in de binnenstad. Op 25 september 1942 moet hij zich melden in het Joodse werkkamp ‘t Wijde Gat in Staphorst. Al spoedig daarna wordt het Westerbork en op 23 oktober volgt deportatie naar Auschwitz. Terzelfder tijd duiken zijn vrouw Grietje en dochter Jetje onder in Ermelo. Dreigende huiszoeking dwingt hen terug te gaan naar Harderwijk , waar ze intrekken bij Abrahams vader en zus. Het is dan maart 1943. Het duurt niet lang of de hele familie wordt opgepakt en naar Sobibor afgevoerd en daar vermoord. Abraham sterft eveneens in 1943, in Breslau.

                                     Smeepoort                                                                doorkijkje naar Grote Kerk

                                   Donderstraat                                         Markt met voormalig stadhuis, nu muziekschool

De Markt over, de Hondegatstraat door, linksaf de Hoogstraat in, snel rechts af en daar rechts de Jodenkerksteeg. De naam zegt genoeg : aan het eind op de hoek de Oude Synagoge . Nu inloopcentrum/buurthuis, met een herinneringswand van vitrines aan het verloren Joodse leven. Nu helaas gesloten voor bezoekers. De Joodse inwoners die er al eind 16e eeuw te vinden waren kregen begin 1759 toestemming tot het stichten van een gemeente en het bouwen van een godshuis. Joden werden aangetrokken door werk maar ook door de universiteit. In 1839 was deksynagoge vervallen geraakt en werd een nieuw godshuis gebouwd, het huidige dat dienst deed tot de grote catastrofe. Tweede helft 19e eeuw telde de gemeenschap 294 leden, daarna nam het aantal af. Door onderduik overleefden slechts twee gezinnen. Ter nagedachtenis aan de anderen die weggevoerd en vermoord werden is aan de muur een monument aan gebracht.

                 Jodenkerksteeg rechts                                             Oude Synagoge

Het monument bevindt zich aan de Kleine Marktstraat die uitkomt op de Hoogstraat en daar staat op de hoek een bijzonder pand, 17e eeuws, maar sinds 1839 een bakkerij van de familie Kluiver. Aanbevolen wordt vooral een zgn. ‘zeebeer’ te kopen: een langwerpig brood in driehoekvorm, naar een ontwerp van een bekende Harderwijker zeewering. Enfin, ik kan bevestigen dat het heerlijk brood is, vol noten, kruiden en ik weet niet wat, een traktatie met een lik echte boter.

                           De Ouderwetsche Bakkerij, zoals ze zich zelf noemen.

In drie km wandel ik de stad uit, aan het eind links een moskee en na de N302 links een ouderwets aandoende kuikenboerderij in toepasselijke kleurstelling.

              moskee                                                                       kuikenboerderij

Twee en halve kilometer langs het spoor en dan er over heen, ook over de A28 om in de Harderwijker bossen te belanden. 

                           fiets en loopbrug over spoor en A28

In het bos duidelijk woel-sporen van wilde zwijnen. Waar een witte slagboom het Leuvenumse Bos aankondigt vermeldt een bord van Natuurmonumenten dat dit bos behalve wilde zwijnen ook edelherten en reeën herbergt. Ze houden zich behoorlijk schuil, zoals het wild ook betaamt, het moet een verrassing blijven. Het bos wordt hei, de hei wordt het Hulshorterzand, waar ik anderhalve kilometer doorheen ploeter. Om enigszins te herinneren aan de tocht van het Joodse volk door de Sinaï-woestijn? Een man speurt het zand af, voor mij onduidelijk naar wat en om nog meer meters te ploeteren? Midden in het helgele zand een monument ter ere van de Veluwe, met de mogelijkheid een muntje tot herinneringsmuntje te draaien en te walsen. Laat maar zitten of staan dus. Aan het eind een heuvel op en aan de andere zijde op een boomstam tijd en gelegenheid voor een paar krentenbollen. Een klein stukje bos brengt me weer bij A28 en spoorlijn. Die steek ik beide over en dan op Hulshorst aan.

Hulshorst kende tot 1987 ook een station, ruim een eeuw eerder verkregen dankzij de families Van Sandbergen van kasteel De Essenburg en Van Meurs van Huize Hulshorst die voor niet grond ter beschikking stelden voor spoorbaan en stationsgebouw. Het station is beroemd geworden door een gedicht van Gerrit Achterberg. In 1980 werd dat gedicht aan het gebouw geplaatst. Nu staat het op een grote plaquette naast de tuin van wat nu particuliere woning is. Gerrits verloofde Bep van Zalingen woonde 20 km noordelijker, in Oldebroek.

Hulshorst

Donderdag 4 juni in het Coronajaar 2020 vervolgde ik mijn tocht naar Westerbork op een sinds tijden koudere en sombere dag met regendreiging. Start bij station Nijkerk en eerst weer door het oude Nijkerk, naar de haven en vervolgens via o.a. de Bruins Slotlaan de stad uit. 

                           NS-station                                                                  algemeen oorlogsmonument

      begin van de oude haven

      huidige haven met links diervoederbedrijf            Nijkerker Gemeentemuseum

De Bruins Slot die hier bedoeld wordt is Zwaantinus, die na Nijkerk ook nog burgemeester was van Alphen aan de Rijn. Hij werd geboren in 1903 in Weesp en begon op zijn vijftiende zijn loopbaan in Hoogeveen in de zuivelindustrie, stapte over naar het bankwezen en werd in 1926 in Hoogeveen gemeenteontvanger. In 1939 werd hij burgemeester in Nijkerk. Hij overleed in 1985.  Zijn zoon Harm , geboren in 1948, werd op zn dertigste burgemeester van Winssum en daarmee de jongste van ons land. Daarna volgden posten in Zeewolde, Ridderkerk en Apeldoorn. Van 2003 tot 2008 was hij voorzitter van de Raad van Bestuur van de NPO, als opvolger van Gerrit- Jan Wolffensperger. Daarna werd hij voorzitter KWF Kankerbestrijding en sinds 2016 is hij voorzitter van Raad van Toezicht Wilde ganzen. Zijn dochter Hanke was van 2010 tot 2019 Tweede Kamerlid namens het CDA.                                                                                                                 Er was nog een Bruins Slot-tak actief als bestuurder en politicus. De bekendste is Sieuwert die het schopte tot hoofdredacteur van Trouw en fractievoorzitter van de ARP in de Tweede Kamer.                                                                                                                                   Een zeer aparte Bruins Slot is T.B.S.: Tonny, voetballer en later coach van DWS-Amsterdam en thans nog betrokken bij Ajax als scout en analysator van Ajax’ tegenstanders.

Enfin aan het eind van de B.S.-laan twee oorlogsmonumenten. Het eerste is een gedenksteen met de nagedachtenis aan twee op 12 mei 1940 gesneuvelde huzaren: de dan 24 jarige korporaal R.J. Scholten en de 20 jarige L.G.Onstenk. Wat is er gebeurd? Waarom hier dit monument? Het blijkt dat toen de oorlog uitbrak in sept 1939 Nijkerk werd aangewezen als een strategische plek ter verdediging van het westen van ons land. In mei 1940 werd de totale bevolking geëvacueerd naar Putten, Ermelo, Harderwijk en Nunspeet.  Het Nederlandse leger voerde beschietingen uit om de Duitsers een halt toe te roepen en zich te verweren tegen hun aanvallen. Vele huizen werden verwoest en de twee jongens van het monument kwamen om het leven. De steen vermeldt dat zij niet vergeefs vielen. Ik weet niet hoe hun familie daarover dacht, maar feitelijk was het wel vergeefs, want hun strijd voorkwam niet dat vijf bittere jaren volgden. Scholten ( geboren in Zutphen) ligt op de Grebbeberg begraven, Onstenk ( uit Warnsveld) ligt in Nijkerk zelf begraven.

     Scholten     Onstenk

Het tweede monument betreft de nagedachtenis aan 48 vermoorde Joodse inwoners van Nijkerk. 

Een kilometer loop ik door de wijk Hazeveld, langs een sloot, tussen de huizen door en zoals een bord aan het begin vermeld over het tracé van de vroegere zgn. Havenspoorlijn.  De lijn werd in 1903 aangelegd als onderdeel van de lijn Ede- Barneveld- Nijkerk- Nijkerk Haven. Omdat Barneveld als centrum van de pluimveehouderij in het midden lag werd het al snel ‘het kippenlijntje’ genoemd. In 1937 werd het deel van Barneveld naar Nijkerk al gesloten en afgebroken, omdat het niet rendeerde. De havenlijn bleef tot 1972 operationeel. In 1976 werd het ontmanteld. Het was overigens alleen bestemd voor goederenvervoer.

      over het tracé van de Havenspoorlijn                  Een vd nog vele Veluwse boerderijen

Het spoor overgestoken en bij bovenstaande oude boerderij, waardoor ik (o.a.) zo van de Vale Ouwe hou, loop ik een kilometer langste spoor. Een oude man in blauwe overall kruipt door een aardappelveld en wiedt met zijn handen dat onkruidvrij. Er komt mij een man wandelend tegemoet. Hij spreekt me aan: ‘u wandelt het Westerborkpad’? Ik ook, in stukken, vandaag van Putten naar Nijkerk’. Hij vertelt dat hij met zijn ruim een jaar overleden vrouw enorme lange wandelingen heeft gemaakt. Eenmaal van Nijkerk- waar hij woont – naar Santago de Compostela, maar via Geneve, Nice en eenmaal naar Assissi. Hij nam dan vijf maanden onbetaald verlof op. Bij het afscheid wijst hij me op de mogelijkheid van koffie met een stroopwafel verderop de route en om twee uur begint het pas te regenen, maar dan bent u vast al in Putten.

En inderdaad zo’n 7 km van mijn eindbestemming ligt daar boerderij De Zoete Inval, met in  wat zij het ‘Biggehok noemen, de voormalige deel, een Senseo-apparaat, versnaperingen , zoals stroopwafels en een blik om je geld in te doen of daaruit ook te wisselen. Alles in goed vertrouwen en waarom zou je zoveel hartelijkheid misbruiken?! Koffie is een euro , evenals de stroopwafel. Ik ben de enige die pleistert en dat komt ook wel goed uit, want intussen is het toch begonnen te regenen.

Het regent nog steeds als ik weer verder ga, maar veel stelt het niet voor en ik ben er op gekleed. Ik doorkruis het natuurgebied Oldenaller, waar ik in één oogopslag en blikrichting een vrouw met een rugzak , een ooievaar en een ree zie. De ooievaar vliegt op en weg, de ree zie ik de oren spitsen en mijn richting op kijken en aan de vrouw vraag ik wat ze aan het doen is. Zij blijkt voor Natuurmonumenten te werken en maakt een inventaris van wat er groeit en bloeit op dit gebied van ‘natte’ hei en veen. 

Oldenaller zonder vrouw, ooievaar en ree           Voor goede ogen: in het midden de ree

Twee kilometer ruim over de rechte Hellerweg, met onderweg een aardige schildering op een kast en dan in het gehucht Halvinkhuizen linksaf op Putten aan tot aan het plantsoen, waarin een zandstenen Putter boerinnetje herinnert aan de beruchte razzia van 2 oktober 1944. In de nacht van 30 september op 1 oktober werd door leden van het Puttense verzet een aanslag gepleegd bij de Oldenallerbrug op de weg naar Nijkerk op een auto met Wehrmachtofficieren. Nog steeds is het waarom en het nut er van onduidelijk. Een Duitse officier en een verzetsman kwamen om het leven; twee korporaal wisten te vluchten en andere officier bereikt zwaar gewond een nabijgelegen boerderij en waarschuwde zijn meerderen. De Wehrmacht was woest en generaal Christiansen gaf vanuit zijn hoofdkwartier in Huizen het bevel tot een vergeldingsactie, waarbij om onduidelijke redenen Putten werd uitgekozen. Honderden woningen worden in de brand gestoken, zes mannen en een jonge vrouw worden doodgeschoten. Gezinnen worden uit de huizen gehaald, vrouwen worden opgesloten in de kerk, de mannen in de dorpsschool en de eierhal. 659 mannen worden afgevoerd, eerst naar Kamp Amersfoort, waar 58 mannen om gezondheidsredenen worden vrijgelaten. De overigen gaan op transport naar concentratiekamp Neuengamme. Onderweg springen er dertien uit de trein. Vanuit Neuengamme worden de mannen verdeeld over diverse buitenkampen. Slechts 48 mannen overleven, de rest sterft aan ondervoeding, dwangarbeid en ziekten. Het zandstenen monument is van de hand van Mari Andriesen en werd op 1 okt 1949 door koningin Juliana onthuld. Naast het herdenkingsplantsoen is niet zo lang geleden een Gedachtenisruimte gebouwd, met uitvoerige informatie en beelden van de tragedie.                  In de oorlog stond ds. Holland als Herv. predikant in Putten. Hij heeft op die maandag 2 oktober de mannen in de kerk toegesproken en daarna allen verzocht om samen ps. 84 vers 3 en 4 te zingen, met daarin de regels ‘welzalig hij die al zijn kracht en hulp alleen van U verwacht’ en ‘elk hunner zal in ‘t zalig oord van Sion haast voor God verschijnen’. Bij elke herdenking wordt deze psalm opnieuw gezongen. Ds. Holland schijnt overigens zich zelf als plaatsvervangend ‘offer’ aan de Duitsers hebben aangeboden.                             De sympathieke, maar vooral uiterst deskundige Beatrice de Graaf is een Puttense, die daar nog immer woont.

                           –                                                                                     straat naar ds. Holland genoemd

                                    Vrouwtje van Putten                             Gedenksteen tegen muur Oude Kerk

Vanaf het plantsoen – het Vrouwtje kijkt overigens richting Oude Kerk – is het nog anderhalve kilometer naar het station. De trein brengt me  - met wandelhalsdoek als mondkapje – naar Nijkerk, naar mn auto. 

Een korte tocht van slechts 7 km op de 31e mei in het Coronajaar 2020. Het is Eerste Pinksterdag en via de oortjes luister ik naar de dienst vanuit de Gereformeerd Vrijgemaakte Herengrachtkerk in Leiden, waar mijn goede jonge vriend Maarten Broersema ‘staat’. Het is goed om hem te horen, evenals het jonge frisse zangduo met gitaar en  piano.  Ik was gebleven bij het station van A’foort Schothorst. Ik start bij Station A’foort- Vathorst. Een drie kilometer recht saai stuk, wat ik laat voor wat het is. Na Vathorst ben je al snel in buitengebied, je steekt de A28 over en komt in de buurtschap Holkerveen. De 320 inwoners hebben een levendige buurtvereniging. Oostelijk van het gehucht ligt Nijkerkerveen, het dorp van Ajacied Donny van de Beek.

      afvalverwerkingscentrale Vathorst                         Holkerveen

In Holkerveen het spoor over en daarna direct rechtsaf over de Fliersteeg naar Nijkerk. Ik loop langs het ( moderne) onderkomen van de Nijkerkse schaapskudde, die ik even later ook zie grazen aan de rand van het stadje. En ik stuit op een smal stroompje, verscholen in bosschage, waar een groot informatiebord aangeeft dat dit onooglijke stroompje het restant voorstelt van de zgn. Nieuwe Rijn. Het is een kanaal dat hertog Karel van Gelre aan het begin van de zestiende eeuw wilde aanleggen als verbinding tussen Wageningen en de Rijn met de Zuiderzee. Het is er niet van gekomen, alleen bij Nijkerk kwam het tot aanleg en daarvan is dus op mijn route een restant te zien. Nou ja, te zien….., overwoekerd als het is. ….

Nijkerk ontvangt de wandelaar aan de moderne stadsrand met appartementen gebouwen aan weerszijden van een toegangsweg, als ware zo een nieuwe stadspoort vormend. Het plaatsnaambord vermeldt dat Nijkerk een stedenband heeft met Schenectady (VS), omdat die plaats in 1662 werd gesticht door de Nijkerker Arendt van Curler/Corlaer. De stad met in 2000 ruim 60.000 inwoners ligt in het oosten van de staat New York. De naam is van Indiaanse oorsprong. De Mohawks noemden de eerste nederzetting door blanken gesticht ‘ Schau-naugh-ta-da’: ‘achter de dennenbomen’. Arent van Corlaer stichtte  met een zoon van zijn neef Killiaen van Rensselaer wat zij zelf Fort Oranje noemden. Van Rensselaer was een juwelier en diamanthandelaar , geboren in Hasselt en begraven in de Oude Kerk in Amsterdam. Hij was tevens bewindhebber van de WIC. De prominente New Yorkse familie Van Rensselaer zijn directe afstammelingen van deze Kiliaen. In de Grote of St.Catharinekerk te Nijkerk bevindt zich een familiegraf. Arent vertrok al op zn achttiende naar de Nieuwe Wereld en handelde namens de WIC (lees ook Van Rensselaer) in pels en kristal. Hij onderhield goede reacties met de Mohawks oftewel Mohikanen, had zelfs een kind bij een Indiaanse vrouw. Enfin Nijkerk eerst zijn grote zoon, ook door het Corlaer College, een grote scholengemeenschap.  Op het Nijkerk-bord is eigenhandig door iemand een foto geplakt van een soldaat, met daaronder getypt: ‘Corporal Behie- 11-02 – 1918 – 02-05- 1945.’ Het gaat om de Canadese korporaal Frederick Hutchison Behie, die in Groesbeek begraven ligt, maar op 2 mei 1945 door een motorongeluk op de Holkerweg in Nijkerk om het leven kwam.

Ik wandel rechts om het nieuwe Nijkerk heen, als een enorme bult uit de oude stad gegroeid, steek de ringweg N301 voeren zie links een aardig vrijstaand huis en kruis de Samuel Gerssenlaan. In mijn jonge jaren kende ons dorp (Huizen) een predikant met dezelfde naam. Dat moet haast familie zijn. De vernoemde Gerssen was loco-burgemeester , speelde een rol in het verzet, de predikant was in orthodox-hervormd Nederland een eigenzinnige figuur, geïnspireerd door Kohlbrugge en Miskotte, was ook predikant in Utrecht (Jacobikerk) en werd secretaris van de Hervormde Raad voor Kerk en Israel. Geboren in 1923 in Nijkerk, overleed hij vrij jong nog in 1989. 

De ranke, gelede, witte toren van Nijkerk is sterke blikvanger. Waarschijnlijk is de naam van het stadje een verbastering van Nie-Ark. Bewoners van de buurtschap Ark in de huidige polder Arkemheen zochten in de 13e eeuw na overstromingen hun toevlucht naar hogere delen. Enfin na vele malen een speelbal te zijn geweest in conflicten tussen de Hertog van Gelre en de Bisschop van Utrecht gaf hertog Reinoud IV van Gelre in 1413 de plaats stadsrechten en vrijstelling van tolgeld., onder voorwaarde dat ze hun woonplaats zouden ommuren. De relatie Nijkerk en Amerika hebben we al aangeroerd. Van 1749 tot 1759 werd het godsdienstig leven beheerst door dezen. Nijkerkse Beroerten. In kerkdiensten kwamen kerkgangers tot extatische uitingen zo hevig, dat stadhouder Willem IV ingreep en deze verbood. In de 18e eeuw bloeide de stad vanwege tabaksteelt, handel en glasblazerijen. In januari 1916 had de stad veel te lijden onder de stormvloed die toen vooral de kusten van de Zuiderzee teisterden en uiteindelijk leidde tot de Afsluitdijk. Nijkerk is de geboorteplaats van Christiaan Eijkman, arts en patholoog en in 1929 winnaar van de Nobelprijs voor Geneeskunde. Hij legde de basis voor de ontdekking van vitamines. Kardinaal Alfrink is een Nijkerker, als mede de broers Henri en Paul Nouwen, oud KLM-topman Pieter Bouw en EO’s Tijs van den Brink. En zo kan die wel weer. 

                           voormalig Franse kostschool en geboortehuis Eijkman.

 mooi doorkijkje ,

Bij de kerk draai ik de Langestraat in  en loop vervolgens de route die de Joodse Nijkerkers in het voorjaar van 1943 ook gingen op weg naar het station, vanwaar ze of in Westerbork of in Vught terecht kwamen. Als de oorlog uitbreekt wonen er ongeveer 60 Joden in Nijkerk. Verschillende van hen duiken onder. Burgemeester Bruins Slot probeerde Joodse inwoners te redden door hen in te zetten bij een werkgelegenheidsproject rond het riviertje de Laak. In maart 1943 was er geen ontkomen meer aan. Zieke Joden moesten zich voor 10 april in Westerbork melden, de anderen in Vught. Naast een aantal Nijkerk Joden vonden ook Joden van elders een schuilplaats op Nijkerks grondgebied; hun aantal was groter dan de eigen Joodse gemeenschap.

Dit is het huis op Spoorstraat 30, het huis waar de Joodse familie De Liver woonde: Samuël en Petronella en hun dochters Sophia, Margaretha en Josephina. Sophia en Margaretha werkten in de Joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bos. Dat werd in de nacht van 21 op 22 januari 1943 ontruimd. Patiënten en enkele personeelsleden  werden rechtstreeks naar Auschwitz gedeporteerd. Het overgebleven personeel kwam in Westerbork. De twee genoemde dochters De Liver kwamen om in Auschwitz. Hun ouders werden op 25 mei 1943 vanuit Westerbork naar Sobibor gedeporteerd en direct na aankomst vermoord. Dochter Josephina kwam terecht in kamp Vught, waar ze werk kreeg in de zgn. Philips-commando. De firma Philips- zelfs na deportatie naar Auschwitz – zorgde voor enige bescherming en dus kans op overleven. Dat gold in elk geval voor Josephina die als enig familie-lid de oorlog doorkwam.

Op de Tweede Pinksterdag van het Coronajaar 2020 gaven we gevieren wederom een slinger aan het Pelgrimspad. Een gedenkwaardige dag, want op deze eerste dag van juni mochten de terrassen weer open, mits de clientèle zich maar hield aan de nog immer geldende 1,5 meter afstand. Het was ook de dag dat alleen met een mondkapje voor of om met het openbaar vervoer gereisd mag worden. Ook buiten op veerponten! Enfin wij waren met de auto aangereisd en zouden als zodanig ook weer afreizen. We waren halverwege Knegsel en Vessem gebleven, in – toepasselijk –  Halvemijl. Een stralende dag voerde ons langs bosranden en door open akkerland over zandwegen naar Vessem. Het dorp ligt aan de Kleine Beerze en wordt al in 1292 vermeld, maar opgravingen aan het kerkplein toonden aan dat er al in de 11e eeuw boerderijen om de kerk lagen. De kerk die nu reusachtig in het dorp prijkt is uit 1882, op de fundamenten van de gesloopte oude kerk; de toren is 15e eeuws. De kerk is gewijd aan St.Lambertus, een in de 7e eeuw in Maastricht geboren lid van een adellijke familie. Bisschop geworden van zijn geboortestad heeft hij  vanwege conflicten met de burgerlijke overheid moeten vluchten en onderduiken en tenslotte werd hij in 705 vermoord. Het kerkhof kent een fraaie calvarieberg en zou ook oorlogsgraven moeten herbergen, die we echter niet konden vinden. Verder maar weer, het dorp waar oud-PSV-trainer Jan Reker geboren werd, uit. De Jacobusmolen, de grootste korenmolen van ons land laten we rechts liggen. Wel komen we langs de Jacobushoeve, een oude boerderij , waar Santiago-pelgrims elkaar ontmoeten kunnen, en waarin een heemkamer en een Wereldwinkel gevestigd zijn. Terrassen open, maar dit culturele trefpunt houdt de deuren nog gesloten.

                                            Jacobusmolen                                  Jacobushoeve

Een klein stuk over asfalt en dan volgt al snel wat een schouwpad genoemd wordt, langs een te schouwen sloot, over een grasdijk, een asfaltweg oversteken, over een zandweg waar ons een traktor tegemoet komt, stofwolken als een zandstorm over ons uit stotend. Eindelijk bij een bos- en heidegebied, waar stilte heerst, de kleine bonte specht zich even laat zien en duizenden metershoge margrieten uitbundig bloeien. En niet veel later zijn we op de Landschotse Heide, met een aantal vennen, sommigen al ingedroogd tot niet meer dan moerasweilanden. Het natuurgebied is ruim 200 ha groot en eigendom van het Brabants Landschap. Het heeft nog een rol gespeeld tijdens W.O.II. De Duitse bezetter bouwde het vliegveld Welschap bij Eindhoven uit tot serieuze proporties. Piloten in opleiding oefenden in de omgeving. Op de Landschotter Heide – toen groter en natter – werden havens en boten nagebootst. De boten waren aarden ruggen met sloten, in een grootte van 50 bij 7 meter. Om het geheel realistischer te maken waren houten kajuiten gebouwd. Een observatiepost was opgericht om te kijken of de oefenbommen doel troffen. ‘Ons’ pad voert langs overgebleven ‘boten’ en oefenbommen.

 We pauzeren bij Keijenhurk, het grootste ven, een tweetal jonge dames in strandkledij aan de oever er van ten spijt. Er vliegt een kraanvogel over, bevestigd door een wandel-en verrekijkstel in korte broek en stevige schoenen, hij bioloog, zij ecoloog. 

                  begin Landschotter Heide                                       oorlogsherinneringen

We lopen rechts om de heide heen , steken bosgebied in, met speelgelegenheid voor kinderen, langs een reuzen mierenhoop en belanden uiteindelijk in Middelbeers. Het dorp is onderdeel van de gemeente Oirschot en telt amper 4000 inwoners, maar heeft aan het centrale plein wel een paar horecagelegenheden, waaronder De Beerze, met talrijke tafeltjes. Wij mogen plaatsnemen aan tafel 161! Vriendelijke en vlotte  bediening. Brabanders zijn niet alleen vaardig in het telen van wiet, vervaardigen van pillen, houden van varkens, maar ook in het serveren van bier en – vooruit – ook niet-alcoholische geneugten. Enfin, onze dag is na het lessen van de eerste dorst nog niet teneinde. Fieke heeft gereserveerd voor een dineetje in Rhenoy aan de Linge, op een terras. Daar sluiten we de zondoorstoofde dag af met een voedzaam maal en een nog immer goed humeur.

                   De Konijnenberg                                                          De mierenhoop

               zicht op Middelbeers                                                  Intocht in Middelbeers

                 Middelbeers                                                               Rhenoy

Ruim een jaar geleden hadden wij – Fieke, Rob en Klaas – voor het laatst stappen gezet op het Pelgrimspad dat we lopen van Visé onder Maastricht naar ‘s Hertogenbosch. Op 29 mei in het Coronajaar 2020 gingen we eindelijk over tot een vervolg en aangevuld nu met Anja, die ook tot de groep van het Limespad behoort. Op deze zonnige dag verzamelden we ons om tien uur in de ochtend in het gehucht Volmolen, gemeente Waalre. De molen bestaat al sinds 1350, werd in 1962 door een storm verwoest en in 1963 weer luisterrijk hersteld. Bij de molen( scheprad)  ligt een café-restaurant en een camping. 

We gaan de camping over , lopen een klein stukje langs de beek Keersop, een zijstroom van de Dommel. Een stuk bos door en dan de weilanden van de Broekhovensche Velden in, we steken de Keersopperdreef over. Coulissenlandschap, we zijn de enige wandelaars, een enkele boerderij en om ons heen het inspirerende gezang van winterkoning, vink en zwartkop. We lopen langs een door grove mensenhand en nog grovere machines omgewoelde aarde, terwille van..? Nieuwe weg, nieuwe natuur? Het loopt een stuk lastiger ook door het daarop volgende bos vanwege het gortdroge door wagens omgewoelde rulle zand. Rob krijgt last van zijn knie, ik van mijn onderrug, enfin moedig voorwaarts. Uit het bos komen we in gehucht Broekhoven. 

We komen bij het liefelijke beekje Run, waar we de wisseling meemaken van weilanden van een grote groep zowel zwart-bont als rood-bont vee. De boer vertelt ons dat de koeien zelf aangeven dat ze naar een ander weiland willen door samen te troepen aan het hek. De vriendelijke man in overal wijst ons ook op gele kwikstaarten in het nieuwe weiland. We eten een boterhammetje en wisselen niet van weiland maar van gemeente, nl van Bergeijk in die van Eersel, dwars door naaldbomenbos , langs de Duivelsberg tot in het   dorp Steensel. Het dorp behoort bij de zgn. Acht Zaligheden. Acht dorpen in de Kempen waarvan de naam eindigt op ‘sel’: Eersel, Hulsel, Knegsel, Netersel, Reusel en Steensel. Dat zijn er zes, maar Duizel werd van oudsher geschreven als Duijsel en Wintelre werd in de volksmond Wèntersel genoemd. Het aantal klopt met het aantal zaligsprekingen in Jezus’ Bergrede. Aanvankelijk een spotnaam is het nu al lang een geuzennaam. De naam is waarschijnlijk gegeven door protestantse soldaten die gedurende de Belgische Opstand in de 19e eeuw in de Kempen gelegerd waren. Enfin, wij komen uit bij een Mariakapel, gebouwd in 2002 door vrijwilligers van het Gilde Sint Lucia in Steensel. Sinds de Middeleeuwen wordt de martelares uit de 3e eeuw in de Kempen vereerd. Volgens een van de legenden  werd haar de ogen uitgestoken. Lucia is afgeleid van lux, licht. Ze is de patroonheilige van blinden en slechtzienden. Maar ze wordt ook gezien als beschermster tegen besmettelijke ziekten, zoals dysenterie oftewel rode loop. Sinds de tweede helft van de 18e eeuw wordt een rood draadje aan Lucia gewijd als beschermend object  tegen bloeding, in een knoopsgat of  heden ten dage gebruikelijker in de portemonnee meegedragen. De kerk van Steensel is aan Lucia gewijd en herbergt een botfragment van de heilige, waardoor het een bedevaartplaats is.

We steken de A67 over, komen in naaldbomenbos met veel dode bomen en komen in Knegsel. Er bevinden zich rond het dorp veel grafheuvels en urnenvelden uit de prehistorie (1500 tot 1000 v.Chr.). Het is het oudste dorp van de Acht Zaligheden en reeds in de 14e eeuw een zelfstandige parochie. Op 3 december 1688 werd het gehele dorp, net als Steensel, door Franse legerbenden verwoest. De bevolking wist te vluchten. In 1702 werd het opnieuw geplunderd, in 1790 stortte de kerk in. De kern van het dorp kwam oostelijker te liggen, waar een nieuwe kerk werd gebouwd, die afbrandde en eind 19e eeuw opnieuw werd opgebouwd. Intussen waren de restanten van de oude kerk afgebroken. Daar staat nu het Heilig Hartmonument en zijn de fundamenten weer opgemetseld. In Knegsel kunnen we buiten op het terras voor het eerst in corona-tijd tijdens het wandelen een kop koffie of thee nuttigen. Als we Knegsel uitwandelen zien we redelijk dichtbij enorme zwarte wolken het zwerk bevuilen. Een tijdje later langs de rand vaneen bos krijgen we om beurten een alarm-alert op onze mobiel: een fabriek in Hapert staat in de fik, we worden geacht uit de buurt te blijven en omwonenden doen er verstandig aan ramen en deuren te sluiten. Een paar kilometer verder zijn we in Halfmijl, een gehucht in het groen. De achttal woningen, merendeel boerderijen liggen aan de rand van een bos met maar liefst zestien gerestaureerde grafheuvels. De grafheuvels behoren tot de zgn. Hilversumcultuur, genoemd naar soortgelijke heuvels in de buurt van Hilversum, uit de midden-bronstijd (1600-100 v. Chr.). Het bos waarin ze nu liggen is een productiebos uit het begin van de 20e eeuw. In die tijd werd het heidegebied de Grote Aard ook ontgonnen. Een weg heet nog zo. De Weijerseweg verwijst naar een ven, eigendom van de abdij van Postel, dat als visvijver werd gebruikt, maar inmiddels is drooggelegd.  Vanwege de vele grafheuvels en de afgelegenheid van het gehucht – zeker een halve mijl van een ander gehucht – werd in volksverhalen gerept over kabouters, heksen en ander gespuis dat er zou huizen.