We starten onze wandeling aan de zuid-oostkant van de stad, komend over de Amersfoortsestraatweg. Wie met de auto komt kan goed parkeren vlak voor de brug over de eerste grachtengordel, links op een groot gratis parkeerterrein. We lopen over de kapitein G.A. Meijerweg langs het water van de binnenste grachtengordel met links Bastion Promers. We wandelen onder de Utrechtse Poort door de stad in. De poort dateert uit 1877, op de plek van een poort uit 1680. Het is een ontwerp van Jacobus van Lokhorst. In de torentjes bevinden zich afbeeldingen van koning Willem III en zijn eerste echtgenote Sophie van Würtemberg. De poort heeft twee vleugels. Na binnenkomst bevindt zich in de linkervleugel het VVV-kantoor.

We bevinden ons op het Dortsmanplein. Het plein is vernoemd naar Adriaan Dortsman (1635-1682) die onder stadhouder Willem III werd aangesteld als ‘Controleur der kleine Hollandse Fortificatiën’ en die hoedanigheid werd aangesteld als architect en bouwmeester van nieuw aan te leggen verdedigingswerken van Naarden. 

     We slaan rechtsaf en komen op het Ruijsdaelplein met rechts in de hoek Bastion Oranje. Er bevonden zich in de 19e eeuw een kazerne, kanonnenbergplaatsen en een mortierkazemat. We slaan linksaf, met rechts op de Oosterwalstraat een fraai wit gepleisterd monumentaal pand. Direct links  de Gansoordstraat in. Op de hoek met de Duivensteeg treffen we het eerste van de zestien gedichten aan die in Naarden op muren zijn aangebracht. Het is van de hand van Willem van Toorn en een hommage aan de grote Bach, wiens naam al zeker een eeuw met Naarden verbonden is (Mattheus Passion, Ned. Bach Vereniging). 

 Willem v. Toorn

We lopen tot de Markstraat, die dwars door het stadje loopt en passeren rechts het oude stadhuis uit 1601, met dubbele trapgevel en in Hollandse renaissancestijl. Op een bankje voor het voormalige raadhuis zitten dagelijks wat oudere mannen leven en wereld door te nemen. We slaan rechts af de Raadhuisstraat in en stuiten op de kruising met de Duivensteeg op een gedicht van Anna Enquist. Het werd op 22 september 2013 als tweede in de stad onthuld. De initialen J.P. staan voor Jeroen Paulussen, de fijnschilder die het gedicht heeft aangebracht.

De Raadhuisstraat eindigt in de Jan Massenstraat die naar links buigt. Op de hoek een gedicht van Tom van Deel , getiteld Glorie, in grote letters zichtbaar achter de tekst.

De Huizerpoortstraat rechts in en op nr.13 is op een witte muur een gedicht van Hanny Michaelis gefijnschilderd. Vanaf hier laat zich de omwalling in twee richtingen zien.    

HOE LIEFTALLIG                                                                                                                                             strekt de stad zich uit                                                                                                                                     in de perzikzachte gloed                                                                                                                                            van een lage zon                                                                                                                                             met tussen haar stenen plooien                                                                                                                           het blauwgrijze dons                                                                                                                                                van de zo juist geboren                                                                                                                                           avond en om zich heen                                                                                                                                             een groen, sereen heelal                                                                                                                               krimpend in haar tentakels.

Linksaf naar Bastion Katten, genoemd naar de ‘kat’, een grote aarden verhoging die diende voor de opstelling van geschut. Die verhoging was noodzakelijke vanwege hoge gronden dichtbij de stad aan de oostkant. We wandelen links de Kloosterstraat in en al snel rechts af de Zusterenstraat in, die linksaf buigend de Oude Haven wordt. Dan volgt snel  links de Jan Massenstraat, die we ingaan. Daar vinden we links het gedicht ‘Hetzelfde anders’ van Bernlef. Het is aangebracht op de zijgevel van de voormalige Weeshuiskazerne, met zijn hoofdingang aan de Kloosterstraat. Deze kazerne werd in 1986 opgeheven en was de oudste en grootste van Naarden. Vanaf 1440 was hier het Mariaconvent gevestigd, een vrouwenklooster die als een van de weinige gebouwen de door Spaanse soldaten aangestoken stadsbrand van 1572 overleefde. Na de reformatie werd het klooster een weeshuis en Latijnse school. In 1809 vestigden de Fransen er een garnizoen in en 1820 werd het definitief een kazerne.

Het is zeer de moeite waard om links de Kloosterstraat in te gaan. Links treft men dan al snel de toegang tot het Comeniusmuseum, inclusief mausoleum. Deze Tsjechisch-Moravische theoloog, filosoof en pedagoog werd op 28 maart 1592 geboren en stierf in Amsterdam op 15 november 1670. Waarom hij in Naarden werd begraven is nog steeds onduidelijk. In de vorige eeuw hebben ze zijn graf kunnen traceren in de voormalige Waalse kerk, ooit de kapel van klooster annex weeshuis annex kazerne. In het museum vinden we een kapel met zijn door een moderne plaat afgedekte graf en een overzicht van zijn levenswerk en betekenis. Daarnaast is er momenteel een wisseltentoonstelling van wonderlijk goede en ontroerende tekeningen van kinderen uit voornamelijk  Oost-Europa over de grote pedagoog en zijn gedachtegoed, in veel opzichten nog immer bruikbaar en aan te bevelen. Talrijke Tsjechen weten de weg naar het museum/mausoleum te vinden. Zijn geboortedag is uitgeroepen tot Comeniusdag, inclusief een naar hem genoemde prijs en dito lezing.

We lopen terug, slaan links af – Jan Massenstraat – en direct rechts: Regenboogstraat. Op zij- en voorgevel van een voormalige stadsboerderij treffen we een gedicht van Leo Vroman: Kijk, kijk.

We komen weer uit op de Marktstraat, slaan rechtsaf wederom de Kloosterstraat in en komen links aan de Wevershof. Op een zijgevel van Kloosterstraat 19 prijkt  een gedicht van Dick Hillenius.

Hierna links af de Jan Massenstraat in en daarna links de Oude Haven. De naam spreekt voor zichzelf. Aan de overkant ligt Het Arsenaal, onderkomen van een restaurant en het bedrijf van Jan des Bouvrie. Deze opslagplaats voor wapens en munitie is gebouwd in 1688 en werd in 1728 uitgebreid met een extra verdieping en aan de noordoostzijde een nieuwe vleugel, het zgn. Klein Arsenaal. Tijdens WO.I was het complex onderdak voor de infanterie en hospitaalsoldaten; daarna weer opslag van munitie en wapens; in 1950 depot voor militaire landkaarten. In het najaar van 1954 brak een grote brand uit: het gebouw brandde uit, maar een groot deel van de inventaris kon worden gered. Tot 1987 was het in militair gebruik. Het complex is onderdeel van bastion Oude Molen en een rijksmonument.

We gaan linksaf de Marktstraat weer in en vinden  aan de zijgevel  van nr. 64 aan de Katrepel een gedicht van Erik Menkveld. 

Tegenover de Kloosterstraat gaan we rechtsaf de Cattenhagestraat in. Daarin bevindt zich al spoedig aan de rechterhand het voormalige Burgerweeshuis, thans archief van Naarden, Bussum, Muiden en Huizen. Het oorspronkelijk 17e eeuwse pand werd tot 1828 bewoond door de familie Heshuysen, eigenaar van de ‘Hamburger Post’, een postkoetsdienst die Hamburg en Osnabrück verbond met Naarden. Vervolgens biedt het een eeuw lang onderdak aan wezen. Het weeshuis was eerder gevestigd in de al besproken Weeshuiskazerne in de Kloosterstraat. In 1928 wordt het weeshuis opgeheven, met achterlating van een prachtig interieur en fraaie kamers. Tot de nalatenschap behoren oude schilderijen, waaronder drie grote 17e eeuwse groepsportretten van regenten van het weeshuis, de zgn.weesmeesters. Na een restauratie in 1988 is het als archief in gebruik genomen.

We wandelen de vrij drukke  Cattenhagestraat helemaal uit. In het laatste stuk links een onopvallend, niet al te fraai gebouw, wat de Chr. Geref. Kerk blijkt te zijn. De eerste steen is in 1958 gelegd door ds. K.Bokhorst. Aan het eind op de Westwal links af en direct weer linksaf de St.Vitusstraat in. Op nr. 16 een gedicht van  Rutger Kopland.

De St.Vitusstraat  - St.Vitus is de patroonheilige van alle RK-kerken in het Gooi, omdat hij de patroonheilige was van de abdij van Elten, de oorspronkelijke eigenaars van dit gebied, voordat zij het schonken aan graaf Floris V – kruist de Pastoorstraat, die we rechts inslaan om op nr. 5 een kort gedicht van Lucebert te bewonderen.

We keren terug naar de St.Vitusstraat en vervolgen deze tot aan de Marktstraat, rechtsaf langs de Albert Heijn. We komen uit  bij de Grote Kerk met ervoor het standbeeld van Comenius. Ook deze gotische basiliek uit de 14e en 15e eeuw was oorspronkelijk gewijd aan Sint-Vitus. Deze heilige werd in de 3e eeuw geboren op Sicilië als zoon van een heidense senator. Hij zou op zijn zevende (of twaalfde vlgs sommige bronnen) zich tot het christendom hebben bekeerd. Zijn vader lukt het  niet ondanks martelingen hem daarvan af te brengen. Hij verhuist naar Rome en geneest de krankzinnig geworden zoon van keizer Diocletianus. Het helpt hem niet en hij wordt met velen slachtoffer  van de vervolgingen onder genoemde keizer. Hij wordt aangeroepen bij zenuwaandoeningen en is beschermheilige van dansers, zangers en epileptici. In deze zin past het zeer wel dat de Grote Kerk dè ‘bedevaartsplaats’ is voor liefhebbers van Bachs Mattheus Passion, met belangwekkende bezoekers, onder wie leden van het kabinet, op Goede Vrijdag. De relieken van de heilige worden sinds 836 bewaard in de Abdij van Corvey aan de Wezer bij Höxter in Noordrijn-Westfalen. De Grote Kerk is buiten alle talrijke concerten om een bezoek meer dan waard vanwege de op hout aangebrachte gewelfschilderingen uit de 16e eeuw,  met aan de ene kant belangwekkende verhalen uit het Oude Testament en verhalen uit het N.T., destijds gezien als ‘vervulde’ parallellen. 

   St.Vitus    Corvey

We laten het standbeeld links liggen en slaan rechts het Kerkpad in en zien het derde in de stad aangebrachte gedicht, onthuld op 22 maart 2014 door de Tsjechische ambassadeur. Want het gedicht is van de Tsjechisch-Nederlandse dichteres Jana Beranová. Het is ook in haar moedertaal aangebracht. Jana werd op 2 mei 1932 in Plzen geboren en moest met haar ouders in 1948 het land ontvluchten en kwam in ons land terecht. Ze studeerde af als econoom, maar werd bekend vanwege haar vertalingen van o.a. Kundera en Jaroslav Seifert. Voor Amnesty International maakte zij de bekend geworden tekst: ‘Als niemand luistert naar niemand vallen er doden in plaats van woorden’.

We liepen,                                                                                                                                                            de bergkam had                                                                                                                                                       gaten in zijn tanden en het kind                                                                                                                   vleugels op haar rug:                                                                                                                                             schooltasje, foto van de klas.

De mens is een bundel                                                                                                                                          verzwegen verhalen, klaar om                                                                                                                            op te stijgen, uit te varen,                                                                                                                               verstoppertje te spelen, alleen                                                                                                                     tijdelijk in een haven.

Over het Kerkpad ronden we een groot deel van de kerk tot we bij de Bussumerstraat komen. Direct rechts op nummer twee is op een prachtig trapgevelpand het eerste gedicht van het project door Jeroen Paulussen gefijnschilderd. Vanwege een felle maartse kou werd het een helse klus. Verkleumde handen deden het werk steeds onderbreken en in plaats van twee dagen werd het karwei pas in een week geklaard.         Het gedicht is van Willem Jan Otten ‘Na de Mattheuspassion’ en werd op Goede Vrijdag 28 maart 2013 door burgemeester Sylvester onthuld.

We lopen de Bussumerstraat helemaal af tot aan de Westwalstraat, slaan linksaf en lopen langs de Rehobothschool. Een oudercommissie van de school nam het initiatief tot deelname aan het project  ( voorjaar 2014), hetgeen leidde tot een gedicht van klas acht: ‘De kracht van groep acht’. Het is aangebracht op een bakstenen zijmuur aan de St.Annastraat. 

We wandelen verder over de St.Annastraat en kruisen de Peperstraat, waar we op nr.14 een gedicht aantreffen van Ida Gerhardt. Het is aangebracht op de zijgevel die aan de St.Annastraat staat. 

We lopen weer tot aan de Marktstraat, slaan rechtsaf en dan weer rechtsaf de Turfpoortstraat in. Aan onze linkerhand de huidige RK Vituskerk en even daarna het Spaanse Huis, een van de overgebleven middeleeuwse gebouwen. Waarschijnlijk was het ooit een gasthuis of een kapel daarvan. Tijdens het beleg en de verovering van de Spanjaarden diende het als stadhuis. In de voorgevel herinneren gevelstenen aan het bloedbad dat de Spanjaarden aanrichtten. Het gebouw dient nu als onderkomen van het Weegschaalmuseum, na dienst gedaan te hebben als waag, militaire bakkerij en Comeniusmuseum.

Op nr 26 van de Turfpoortstraat bevindt zich de praktijk van huisarts Galavazi. Op de muur prijkt het tiende gedicht van het project ; ‘Elk paradijs’ van Marjoleine de Vos, uit mei 2015.

De Turfpoortstraat uitlopend stuit je van zelf op het Nederlands Vestingmuseum, gevestigd in Bastion Turfpoort over een oppervlakte van 2 hectare, met een openluchtdeel en een ondergronds deel. Het museum is er al sinds 1955 en kent een prachtige en hoogwaardige collectie op het gebied van vestingartillerie, de geschiedenis van Naarden en de waterlinies.

We slaan linksaf en daarna weer linksaf de Beijert in. Drieentwintig jaar woonde Willem Jan Otten in deze straat. Op tientallen meters daar vandaan is de laatste tekst onlangs op een zijmuur van Beijert 18 aangebracht, de laatste drie regels van een gedicht dat met vele andere gedichten Otten in zijn werkkamer schreef.

Doorlopend komen we weer op het Dortsmanplein, parkeerterrein en zaterdagmorgen vol marktkramen met bloemen, groente en fruit, kaas, vis, brood e.d. Het witte gebouw, een voormalige militaire kantine, herbergt theater De Mess.

De wandeling is ten einde met dank aan Vereniging Stad Naarden. Een boekje met alle zestien gedichten, inclusief foto’s –  waarvan ik er velen heb overgenomen – van Uitgeverij Comenius is verkrijgbaar bij de VVV en bij boekhandels in de omgeving. De laatste foto met Jeroen Paulussen aan het werk voor het eerste muurgedicht komt eveneens van de site van genoemde vereniging. 

Tot slot: in Naarden – in en buiten de vesting – zijn talrijke BN’ers geboren en overleden. Voor een volledige lijst zie Wikipedia Naarden. Omdat het hier om een literaire wandeling gaat ( en als extra aandacht voor markante gebouwen) noem ik zelf hier de geboortes van Cornelis Johannes Kneppelhout (31 dec.1778 – Leiden 1 nov.1818), Willem Arondeus (22 aug.1894 – Haarlem, 1 juli 1943), Belcampo (H.P.Schönfeld Wichers – 21 juli 1902 – Groningen, 2 jan.1990) en Hans Lodeizen (20 juli 1924 – Lausanne, 26 juli 1950).           Marianne Philips overlijdt in Naarden op 13 mei 1951; zij was geboren in Amsterdam op 18 maart 1886.

De wandeling start op de Oude RK Begraafplaats achter het station Bussum-Zuid. Vrij direct na de ingang zien we al het graf van Van Eeden, die over zijn eigen einde c.q.  uitvaart al in 1886 – hij is dan 26 – schrijft:

Spel mijner wereld!  - nu is het genoeg.                                                                                                               Wel zijn zij mooi, – de bonte dromen-reien,                                                                                                           de kleuren, en geluiden – en het licht-                                                                                                         doch laat het stil zijn, – want nu wil ik schreien…..                                                                                     Maar eer het eeuwig zwart gordijn zal vallen                                                                                             groet ik de levende gestalten allen                                                                                                                          die speelden voor mijn aangezicht.

(uit: Van de passieloze lelie)

Deze doodspoëzie is typerend voor de Tachtigers en voor Van Eeden zelf. Vanaf 1918 lijdt de man van Walden al aan een specifieke vorm van Alzheimer, de ziekte van Binswanger, waarbij de hersenen door verandering in de vaten worden aangetast. Symptomen zijn depressies en persoonlijkheidsverandering. Van Eeden typeert het zelf als een gevecht tegen demonen. Hij is dan al katholiek geworden vindt in pastoor Egbert Beumer zijn biechtvader, die dan ook de uitvaartmis leidt op 20 juni 1932 in de Bussumse St.Vituskerk.

Uit zijn dagboek:

Oover mijn zonden tob ik niet meer. God laat zich niet oovertreffen in eedelmoedigheid, zei pastoor Beumer. Ik zal strijden tot het einde – maar verwacht dan ook de kalme en gelukkige vreugde, die het heerlijkste was van mijn leeven. In al mijn groote zonde is toch de liefde de hoofdzaak. En mij zal veel vergeeven worden.

We verlaten de begraafplaats en slaan de Nieuwe Hilversumseweg in. Al spoedig verschijnt aan de linkerkant de ingang tot de Algemene Begraafplaats, waar Van Eedens zoon Paul begraven ligt. Hij stierf in 1913 aan tuberculose, slechts 24 jaar oud. Een mooie lommerrijke begraafplaats, maar ondanks de routeaanwijzingen in het boek heb ik zijn graf niet kunnen vinden. Van Eeden wijdde een hele bundel aan Paul: ‘Paul’s ontwaken’ (1913). De laatste regel van het volgende gedicht is op de zerk ‘geschreven’. 

‘Slaap in! Nu komt de rust!’ zoo sprak mijn bang verstand                                                                     toen hij den Roep des Eeuw’gen wachtte aan’s Leevens rand.                                                               Maar hij sloot de ogen niet – hij oopende ze wijd                                                                                                   en hield zijn laatste kracht voor oovergang bereid                                                                                            de machtelooze vingren vouwend in gebed                                                                                                        totdat zijn blijde ziel verlost was en gered.                                                                                                            Zoo werd door hem mijn ijdel woord te schand gemaakt:                                                                              Hij is niet ingeslapen – maar in ‘t Licht ontwaakt.

We vervolgen de Nieuwe Hilversumseweg en slaan de tweede zijstraat rechts in, de Gooibergstraat, die over het spoor leidt. Links stond Villa Rosa, buitenhuis van Eduard Alberdinck Thijm en Rosalie Cuipers, dochter van de beroemde architect, die in Bussum, behalve de Villa ( afgebroken) de St.Vituskerk ontwierp. Beiden waren neef en nicht van Lodewijk van Deyssel. In de villa kwam ‘s winters de leesclub ‘De Vioolstruik’ bijeen, met Van Deysel als secretaris.

We steken de Brinklaan over en gaan rechtsaf de Prinsenstraat in. Op nummer 8 woonde de Vlaamse balling René De Clerq, een gast van Van Eeden op Walden.  Hij opent er een kunsthandel , De Blauwvoet, met werken van landgenoten. Het is de tweede keer dat de man “met die geweldige wapperende baard” (Victor van Vriesland) zijn toevlucht in Bussum zoekt. De eerste keer vlucht hij in september met een miljoen andere Belgen onze grens over na de Duitse inval van september 1914. De Clerq wordt de spreekbuis van een vrij Vlaanderen, vrij niet alleen van de Duitse bezetter, maar ook van Franse invloeden. Hij is de spil van de herdenking van de Guldensporenslag van 1302 in het Bussumse  Bos van Bredius. Er worden telegrammen gestuurd naar zowel Wilhelmina als naar koning Albert, maar de koning acht het telegram met de oproep van Vlaamse onafhankelijkheid ongepast. De Clerq, teleurgesteld in zijn reactie, wordt een radicale activist, wat tot ontslag leidt als docent aan de school voor Belgische vluchtelingen in Amsterdam.  Hij keert terug naar Vlaanderen, maar moet – omdat de activisten samenwerking met de Duitse bezetter niet schuwen – na de Duitse capitulatie wederom de wijk nemen en vindt dus onderdak in de Prinsenstraat. Hij overlijdt in het zelfde jaar als Van Eeden en wordt begraven in Maartensdijk en in 1982 herbegraven in zijn geboorteplaats Deerlijk, waarbij blijkt dat zijn baard nog ‘intact’ is.

 Prinsenstraat 8

Aan het eind van de Prinsenstraat gaan we linksaf de Sint-Vitusstraat in en lopen langs de genoemde kerk, al een tijdje in gebruik als appartementencomplex. Van Eeden is in 1922 katholiek geworden. Hij is dan al weer 15 jaar getrouwd met Truida Everts (1873-1952), die twee jaar eerder al overging tot het katholieke geloof. Hun beider zonen Hugo en Evert worden in dat jaar gedoopt. Milos Seiffert (1887 – 1941), Van Eedens Tsjechische vertaler en bewonderaar is in 1921 op bezoek en gaat op Goede Vrijdag – met grote weerzin, omdat hij zich juist van de RK-kerk had afgekeerd – met de Van Eedens mee naar de Sint-Vitus. Hij schrijft:

‘De streek baadde nog in de ochtendnevel, alleen de hei bij onze voeten kleurde bruin en achter de groene gordel van het lage dennenhout verhief zich de katholieke kerk, waar het ochtendfrisse, zo bijzondere echtpaar Van Eeden zich met flukse tred heen spoedde’.

We lopen een stukje terug en gaan linksaf de Kapelstraat in. Op de Kerkstraat rechtsaf en op de rotonde links de Landstraat in. In deze straat woonde van 1890 tot 1893 de journalist-schrijver P.L.Tak, die tot het ontvangstcomité behoorde van Paul Verlaine, als deze in 1892 ons land bezoekt.  We gaan linksaf de Havenstraat in en lopen tot de Brinklaan. Op Havenstraat 34 werd in januari 1903 een winkel geopend van de G.G.B., de vereniging Gemeenschappelijk Grond Bezit, waarvan de bakkers en de cacao-bewerkers van Walden lid waren. In deze winkel werd ‘Waldens Bruin- en Witbrood’ en ‘sportbeschuit’ verkocht” (Boogaart/De Rooij, blz.35)    Rijk de Goojier vertelde me ooit dat zijn vader als bakker begonnen was op Walden en later in Utrecht een eigen bakkerij begon.  We gaan rechtsaf de Brinklaan op en zien al snel rechts het gemeentehuis van Bussum. In de hal het bronzen beeld van ‘De kleine Johannes’, Van Eedens beroemdste schepping. Het is van de hand van beeldhouwster Margot Huding-Heldring en stond lang in een kalkstenen uitvoering in de Kom van Biegel in de buurt van Van Eedens villa Dennekamp. Helaas was het regelmatig doelwit van bekladding en vernieling.  

Voorbij het gemeentehuis linksaf de Nieuwe Englaan in, een mooie straat met aantrekkelijke huizen. De straat loopt tot aan het spoor, waar we rechts afslaan, Vlietlaan. Links het spoor over en dan vrij snel rechtsaf de Slochterenlaan, langs de Action en dan linksaf de Graaf Wichmanlaan in. Rechtsaf de Koningslaan in. Op nummer 4 staat Villa Helma. In deze villa woonde de weduwe van Theo van Gogh, Vincents broer. Johanna Bonger (1862-1925) en Theo waren op 17 april 1889 getrouwd. In 1890 wordt hun zoon Vincent Willem geboren, in het zelfde jaar sterft de beroemde schilder en een half jaar later haar echtgenoot. Met haar nog piepjonge zoontje verhuist Johanna naar Bussum. In haar dagboek schrijft ze:

‘Om hem (het kind) gezonde frisse lucht te geven, ben ik hier in Bussum gaan wonen, om de kost te verdienen voor ons beiden ben ik een pension begonnen. Nu moet ik zorgen dat ik door al die huishoudelijke beslommeringen niet verlaagd word tot een huishoudmachine, maar ik moet mijn geest wakker houden’.

Bij de inboedel behoren alle schilderijen, tekeningen en brieven van Vincent. Ze probeert naast het pension inkomsten te verwerven met de verkoop van werk van Vincent, maar dat bleek aanvankelijk een moeizaam karwei. Maar dan ontvangt ze steun van de kunstenaars die bij de Tachtigers behoren, onder wie Jan Veth en Frederik van Eeden. De laatste introduceert Vincent in De Nieuwe Gids. Van Eeden kende Van Goghs werk door een bezoek in het najaar 1890 aan de zieke Theo in Parijs. ‘De zaaier’ hing bij Frederik en zijn eerste vrouw tot hun scheiding bij hen aan de muur. Uiteindelijk lukt het Johanna Bonger  tot 1923  247 schilderijen en tekeningen te verkopen. In 1903 verhuist ze met haar nieuwe echtgenoot Johan Cohen Gosschalk naar Amsterdam. Als deze in 1912 overlijdt, verhuist ze met haar zoon naar New York om in 1919 weer naar ons land terug te keren. Intussen maakt ze ook in twee delen de brieven van Vincent van Gogh persklaar. 

  Villa Helma

We vervolgen de Koningslaan tot de Meerweg en dan linksaf, rechtsaf de Parklaan in. Op nummer 35 treffen we villa Op den Akker, waar Jan Veth woonde. Tussen de echtparen Veth en Van Eeden- Van Vlooten bloeit een hechte vriendschap op. Veth portretteerde Frederiks echtgenote en ontwierp de boekband van ‘De kleine Johannes’.

Terug naar de Meerweg rechtsaf komen we op een rotonde. Links aan de overkant waar nu een villa staat met rieten dak stond de eerste villa van Van Eeden en Van Vloten na hun huwelijk, villa Beukenoord. Ze wonen er van 1886 tot 1893. Hun beide zoons worden er geboren. Behalve kippen en een hond hoort ook het aapje Priem tot hun menagerie. Als ‘Kees’ speelt het dier nog een rol in De Kleine Johannes. Van Eeden is huisarts in die tijd, wat hem maar matig bevalt: ‘Twee jaar verbeuzeld in een dorpspraktijk waarvoor ik niet deugde’. Daarnaast heeft hij een psychiatrische praktijk in Amsterdam, wat hem ook zwaar valt. Zijn huwelijk verloopt eveneens stroef. Hij wordt in 1889 al verliefd op de getrouwde Betsy van Hoogstraten, met wie hij tien jaar een platonische verhouding onderhoudt. In 1907 gaan hij en Martha uit elkaar. Creatief verkeert hij ook in een impasse. Zijn inspiratie komt enigszins terug als Willem Kloos bij hem onderduikt. Die ziet in de verloving van zijn voor hem zeer dierbare Albert Verwey met Kitty van Vloten z’n leven instorten, overweegt zelfmoord, maar kiest voor onderduik. Bij de Van Eedens schrijft hij in twee dagen tien sonnetten. In zijn dagboek schrijft Frederik:

‘Kloos heeft hier verzen gemaakt. Een heel boek vol verzen er plotseling uitgeworpen in twee dagen. Het was heel prettig voor mij, – ik was er in en ‘t was me alsof ik er deel aan had (…) Wat een wonderbaarlijk maaksel is Kloos. Hoe heeft God het omhulsel ruw en slordig afgewerkt om daar binnen in met al zijn scheppingskracht een wonder te kunnen maken van teederbevend, doorzichtig-lichtend schoon. Ik ben in den laatsten tijd veel gelukkiger’.

Hij komt pas weer goed op gang na zijn afscheid van de Amsterdamse kliniek om volledig van de pen te gaan leven, waarbij hij financiële steun krijgt van zijn moeder. Van Beukenoord wordt er verhuisd naar villa Dennekamp.

                                                              Martha                                                        Van Eeden met zijn zoontjes Paul en Hans

Vanaf de Meerweg nemen we de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, langs de Spieghelkerk (PKN), waar ik zelf regelmatig voorga en het Willem de Zwijgercollege. Aan de linkerkant komen we de H.J.Schimmellaan tegen. Waar nu het lyceum staat, stond Anna’s Hoeve, het huis dat de schrijver Hendrik-Jan Schimmel (1823-1906) liet bouwen in 1878, genoemd naar zijn eerste overleden vrouw. Hij betrekt de villa met haar zuster, met wie hij trouwt. Schimmel dicht over de villa:

Er zweeft een lieve tooverfee                                                                                                                                   Op Anna’s Hoeve rond.                                                                                                                                              Ze neemt steeds stof en vezel mee                                                                                                                      Van weide- en heidegrond;                                                                                                                                     Beleid en zorg in d’eene hand                                                                                                                              In de andre een vruchtbare straal                                                                                                                        Roept zij de knoppen aan de plant                                                                                                                      En spreekt der bloementaal

Schimmel schrijft historische romans die Van Eeden in zijn jeugd verslindt. In 1885 komt hij bij Schimmel aan huis en mag in zijn omvangrijke boekerij over spiritisme rondsnuffelen. Het begin van zijn belangstelling voor het occulte. Schimmels graf op de Algemene Begraafplaats, die we eerder bezochten is helaas in 1974 geruimd. De H.J.Schimmellaan heette eerst Majoor Franslaan, omdat het toenmalige gemeentebestuur dacht dat dat een werk van Schimmel was. Tien jaar later wordt de vergissing ingezien en sinds 1917 draagt de laan de naam van de schrijver zelf. In Anna’s Hoeve vond later uitgeverij Van Dishoeck er onderdak, de uitgever van Vlaamse exil-auteurs en van Nederlandse schrijvers als Annie Salomons, P.C.Boutens en Theo Thijssen. Op de plek van het huis staat nu de aula van Het Willem de Zwijger.

             Spiegelkerk                  Willem de Zwijger

De Nieuwe ‘s-Gravelandseweg buigt verderop opeens naar rechts en kruist bij het begin van de Kom van Biegel de Parklaan. Als we die inlopen naar rechts zien we op nummer 4 het pand waarin destijds pension Parkzicht  was gevestigd. Willem Kloos neemt er op 1 oktober 1896 zijn intrek. Daarvoor had hij vanaf 8 mei wederom onderdak gevonden bij de Van Eedens. Frederik had er tegenop gezien, want Kloos was tegen de zin van zijn toeziend houdende arts Samson ontslagen uit het Utrechtse Krankzinnigen Gesticht. Uiteindelijk valt het mee. Het pension wordt bestierd door de weduwe Linn, met een zoon van 21 en een dochter van 18. Met de zoon speelt Kloos vaak een schaakpartijtje; het pianospel van de dochter kan hij niet verdragen. Van de Nieuwe Gids ontvangt hij maandelijks vijftig gulden, precies de prijs van de kost en inwoning.  Van Eeden en Kloos zien elkaar slechts eenmaal in de drie maanden voor een partijtje schaak. Op 5 april 1899 vertrekt Kloos uit Parkzicht naar Den Haag. Hij heeft Jeanne Reyneke van Stuwe leren kennen, trouwt met haar in 1900 en zij blijven bij elkaar tot zijn dood in 1938. Van Eeden en Kloos zijn gebrouilleerd geraakt, schrijven verzen tegen elkaar. Kloos zelfs tot na Frederiks dood. Toch kan Van Eeden soms ook een toon van vergevingsgezindheid aan slaan, zoals in een 1926 gepubliceerd vers:

Laat mij nog eenmaal u met zachtheid noemen                                                                                                  mijn vrind van jaren her, eens zo nabij.

(……)

Hoe hebben wij gedoold, geliefd, geleeden!                                                                                                      Nu staan wij beiden aan des grafkuils rand.                                                                                                    Vergeef wat U mijn woorden lijden deeden                                                                                                      tot weerzien dan – in ‘t beetje Vaderland.

Terug naar de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, naar ‘de Kom van Biegel’. De vijver ontstond in 1880 toen de Amsterdamse koopman J.H.Biegel het weggraven zand gebruikt voor een heuvel, waarop hij de villa Solitudine liet bouwen. In de twintiger jaren dreigde op die plek meer bebouwing, tegen het zin van bezorgde burgers. De gemeente kocht de grond in 1929 van de toenmalige eigenaar, de heer Brünot. Het was zwaar verwaarloosd en werd opgeknapt. Bij het parkje stond tot 1958 Van Eedens villa Dennekamp, een ontwerp van Berlage. Daarvoor in de plaats kwam het huidige lange flatgebouw. Er waren nog al wat mensen die in de vijver zelfmoord pleegden, in 1915, 1921 en in 1935. Hier stond ook het zandstenen monument De kleine Johannes, vaak beklad, onthoofd en in 1974 aan gort geslagen. Tegenover de Kom stond ook het huis van Dirk Witte wiens liedjes vertolkt werden door o.a. Jean Louis Pisuisse. Hij was later bewoner van ‘t Hooge Nest bij Huizen, waarover recent het prachtige gelijknamige boek van Roxane van Iperen verscheen. Het huis was in de oorlog  voor een paar jaar onderduikadres van Joden en broeinest van Joods verzet.

          Pension Parkzicht          Kom van Biegel

RADIOBERICHT

Te Grave beneden de sluis
voorbij de zware deuren
mag mij het water sleuren
en kantelen met geruis.
- Grave beneden de sluis.

‘Wij geven de waterstand.’

O God, hoe kon het gebeuren -
gesloten het venster, de deuren,

gebannen uit liefde en huis.
- Grave beneden de sluis.

‘Wij geven de waterstand.’

Grave, dat is groen land
en water, dat draagt mij thuis.

‘Grave beneden de sluis.’
Grave, beneden de sluis.

Dit gedicht kreeg een plek in haar bundel ‘Het levend monogram’ uit 1955. Van beginjaren vijftig tot ver in de jaren zeventig klonken om 1 uur ‘s middags op de radio de waterstanden. Het meest intrigerende zinnetje daaruit was’ Grave beneden de sluis’. Een ijkpunt op zich in de berichtgeving. Het gaat in het gedicht niet om de waterstand, maar om die sluis. Een sluis opent zich of sluit. In de eerste strofe hoopt de dichters meegesleurd te worden en om en om te rollen. Nogal een heftig beeld en als werkelijkheid nauwelijks begerenswaardig. In de tweede strofe blijken die zware deuren dicht. En wordt het duidelijk waar ze voor staan: de deuren van liefde en huis. Het beeld van de sluis verwijst naar een heftige periode in haar leven. In haar studietijd had zo’n felle ruzie met haar ouders dat ze verbannen werd. Pas toen ze leed aan een ernstige ziekte werd ze weer in genade aangenomen en thuis weer welkom. Uit een brief aan een kloosterzuster in Grave wordt duidelijk hoe ze op de sluis van Grave kwam: “Fietsend naar een mij bekende predikaatsfamilie passeerde ik Grave waar ik bij de rivier mijn brood opat”. Het dagelijkse waterstandenbericht deed de rest. Ida kreeg later in de katholieke Marie van der Zeyde haar levensgezellin. samen vertaalden ze de psalmen. Ik ben er niet achter of dat die kloosterzuster is.

Eerst was er een stuw en toen was een sluis ook nodig. In 1929 kwamen beiden gereed. dan is er ook nog een brug, die de Maasovers verbindt in de weg van Nijmegen naar Den Bosch. In de twintiger jaren begon men de Maas te kanaliseren om deze zo bevaarbaarder te maken. De Maas is een regenrivier, dus voor de waterstand zwaar afhankelijk van de neerslag. Vandaar dat er stuwen werden aangebracht om in een droge tijd toch te kunnen varen. Die stuwen liggen bij Borgharen, Linne, Roermond, Belfeld, Sambeek en Grave. Tussen 1932 en 1936 kwam er beneden Grave nog een stuw bij Lith.

Grave zelf is een oud vestingstadje (Grave: van graven, graf (gracht), voor het eerst vermeld in 1214. Ontstaan rond een burcht, gebouwd door Herman van Cuijk. In 1415 wordt het getroffen door een enorme brand. En het is speelbal in diverse oorlogen tussen de herogen van Brabant en die van Gelre. In de 15e eeuw wordt het onderdeel van Gelre en komt het tot grote bloei. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is Grave dan weer in Spaanse en dan weer in Staatse handen. Vanaf 1648 behoort het tot Staats-Brabant. In 1672 krijgen de Fransen in handen, maar twee jaar later heroveren de Staatsen Grave. Dan worden onder leiding van Menno van Coehoorn de vestingwerken gemoderniseerd, het kasteel wordt gesloopt. Grave wordt een garnizoensstad met vijf maal zoveel militairen als inwoners. Maar in 1794 wordt het wederom ingenomen door de Fransen en in 1814 wederom heroverd. In 1876 werden de vestingwerken afgebroken en zo’n dertig jaar later vertrokken de militairen. Maar in 1938 kwam er weer een kazerne, die functioneerde tot 1997. De strategische ligging bracht eveneens textielnijverheid, vier bierbrouwerijen, een jeneverstokerij en een aantal goud- en zilversmeden.                                    Tijdens Operatie Market Garden werd de Maasbrug veroverd door luitenant John S. Thompson en zijn peloton van 16 man van de 82e Amerikaanse Airborne Divisie. De brug is naar hem genoemd sinds 2004. 

Grave is de moeite van bezichtiging waard. Vanwege de gotische aan de heilige Eilsabeth van Hongarije (1207-1231) gewijde RK kerk; de 15e eeuwse Protestantse kerk, voormalig kapel van het Franciscanessen-klooster en de Ham-en Maaspoort. Op de Maaskade staan kanonnen uit de Franse tijd. Er bevinden zich nog kazematten van de Peel-Raamstelling. Het Oude stadhuis uit de 17e eeuw wordt gebruikt als trouwlocatie Het Gemaal van Sasse uit 1929 laat het water uit de Peel via het riviertje de Raam in de Maas stromen. Het stadje een tweetal musea en een instituut voor visueel gehandicapten. In het nabijgelegen dorp Velp stond het noviciaat Mariëndaal van de Jezuïeten (van1860 tot 1966), waar Jan van Kilsdonk, Huub Oosterhuis en de in 21014 in Homs (Syrië) Frans van der Lugt geschoold werden.

Leden van de familie Van Egmond (Gelre) werden in Grave geboren, onder wie Anna van Egmond (1533-1558), de eerste vrouw van Willem van Oranje. In 1515 werd Johannes Wier er geboren, die als arts een van de eerste was die zich tegen heksenvervolgingen keerde en een vroege grondlegger van mensenrechten.

St.Elisabethskerk                                              Oude stadhuis

Protestantse Kerk                                             Gemaal van Sasse

De Leegte heet een keurige                                                                                                                                  nieuwbouwstraat in Epe:

wat blokken lage huisjes;                                                                                                                               de fatsoenlijke achterkanten                                                                                                                                                met tuintje en schuur                                                                                                                                     van weer andere lage huizen,                                                                                                                       een blokje iets hogere flats                                                                                                                           en hier en daar nog een stuk bouwgrond.

Maar dan heb je dan je leven                                                                                                                               lang over geschreven,                                                                                                                                            de leegte,

en bouwen ze er een keurige                                                                                                                               nieuwbouwstraat van                                                                                                                                     in Epe                                                                                                                                                                          (Gld.).

Hans Andreus is een pseudoniem van Johan Wilhelm van der Zant, die op 21 februari 1926 in Amsterdam wordt geboren en op 9 juni 1977 in Putten overlijdt. Zijn ouders scheiden als hij drie jaar oud is. Hij leeft in hevige conflicten met zijn stiefvader en onder pressie van NSB-leden van zijn familie verlaat hij vroegtijdig de HBS en meldt hij zich in 1943 aan als oostfrontstrijder bij het Vrijwilligerslegioen Nederland, dat later dat jaar  opgaat in de Waffen- SS. (Zonder medeweten van zijn ouders en hun toestemming) Bij de keuring wil hij zich toch afmelden, het wordt hem belet en komt uiteindelijk aan het front in Estland, raakt gewond en wordt door bemiddeling van zijn ouders in april ’44 uit de krijgsdienst ontslagen. In 1946 debuteert hij als dichter, sluit zich aan bij de Vijftigers, van wie hij Lucebert al uit zijn jeugd kent. Hij trekt in 1951 met Simon Vinkenoog naar Parijs, waar hij vriendschap sluit met Hugo Claus. Hij krijgt een relatie met Odile en vertrekt met haar naar Italië. In 1953 vestigen zij zich in Rome. Op Elba tijdens een vakantie geraakt hij in een ernstige psychische crisis wat leidt tot agressie, opname in Nederland en verbreking van zijn relatie. Hij trouwt daarna tweemaal en met zijn tweede vrouw belandt hij op de Veluwe en sterft uiteindelijk aan botkanker in Putten. Daarvoor kende hij wederom een diepe geestelijke inzinking. Tot 1995 lag hij begraven in Putten. Hij werd herbegraven op het Amsterdamse Zorgvlied.

Epe kende hij als bewoner van de Veluwe. Epe is het hoofddorp in de gelijknamige gemeente, Noord-West Veluwe. Grafheuvels in de omgeving wijzen op oeroude bewoning. De naam is wellicht afgeleid van een voor-Germaans woord :’apa’, hetgeen waterloop betekent. In tegenstelling tot de andere dorpen op de Veluwe kent de oorspronkelijke Hervormde Kerk een meer vrijzinnig karakter. Bekende inwoner is Marc Overmars, technisch directeur van Ajax en liefhebber van antiek en zeer betrokken bij het wel en wee van het dorp. De huidige trainer van Go Ahead Eagles is in het dorp geboren, evenals baanwielrenner Teun Mulder en de schrijfster Aya Zikken. Door het dorp loopt de N794 die in het hart Hoofdstraat heet en overgaat in de Heerderweg , daar begint de aftakking Dellenweg. Iets meer oostelijker bevindt zich inderdaad De Leegte, vijftiger/zestiger jaren huizen. 

Ik kom graag op de Veluwe, ben in alle plaatsen wel eens en vaak meerdere keren geweest. De liefde voor de Vale Ouwe is begonnen op mijn dertiende, toen ik met de Knapenvereniging Spreuken 22: 6 mijn eerste vakantieweek beleefde. Op een zaterdag verzamelden zich een grote groep jongens van 13 t/m 16 jaar bij Het Visnet, kerk-en verenigingsgebouw ineen, en fietsten we Huizen naar een kampeerboerderij op de Veluwe. Een lange sliert, begeleid door de leiders van de vijf afdelingen, waarin de vereniging was opgedeeld. Onze koffers werden met een vrachtwagen vervoerd. Een van de leiders had een tas bij zich met reparatiemateriaal. Altijd was er onderweg wel eens een lekke band of ander malheur. Eenmaal trof de pech een onzer al een  kilometer buiten het dorp, nog voor Blaricum, op de Huizer Hoogte. Ik herinner me ook nog goed een stop midden in de polder Arkerheem, tussen Bunschoten en Nijkerk. Zo’n fietstocht had voor mij iets bevrijdens : weg uit de verstikking van thuis, weg uit de beslotenheid van het dorp, samen met andere jongens, mijn voorkeur voor eigen geslacht was al voelbaar geworden, maar werd verstaan als ‘het erge’, moest bestreden worden en verborgen blijven. maar in zo’n week kon ik omgaan  met seksegenoten in allerlei soorten en er van genieten, heimelijk mijn fantasieën voeden. ‘Het erge’ zelf voltrok zich niet, dat moest dat erge blijven en dus te vermijden. Het was intensivering van verlangen en dat was genoeg. Het decor was elk jaar de Veluwe, een Gooi op grotere schaal: bos, wei, hei, oude boerderijen, traditionele dorpen. Iedere keer dat ik op de Veluwe ben, roept dat die verwachting en verlangen van mijn pubertijd wakker. De vervulling is dat verlangen zelf. Het is mystiek en mythisch tegelijk. Dat brengt me bij Henk Vreekamp, die als Veluws kind al zich mythisch verbonden voelde met dat ook wel genoemde ‘bijstere’ land. Als theoloog ging hij systematisch nadenken wat het Woord van buiten ( in tijd, in taal, in herkomst) betekent voor het verstaan van je eigen grond, cultuur, herkomst, taal. Hij schreef er boeken over. Hij was geboren in Hoevelaken (14 december 1943), werd predikant in Oosterwolde (1971-1976), daarna tot 1984 in Epe. Tot 2002 was in dienst van de Raad voor de verhouding van Kerk en Israël. Hij en zijn vrouw, de eerste die tot Zakenvrouw van het Jaar werd uitgeroepen, in 1990, bleven in Epe wonen. Op 29  februari 2016 kwam Vreekamp om bij een even afschuwelijk als tragisch ongeval. Hij liep op een trottoir, een automobilist verloor de macht over het stuur, schoot het trottoir op en plette Vreekamp tegen een pand. Zijn vrouw overleed een paar jaar later.

Fietspech in Bunschoterpolder                               Henk Vreekamp

Een lang gedicht als dat lange Stadskanaal zelf. Ik heb het overgenomen van de site Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letterkunde. De manier waarop deze Groningse stad getypeerd wordt, doet denken aan zoals Peter Middendorp over zijn geboortestad Emmen schrijft. Het gedicht doet modern aan. Toch is de dichter al in in 1895 geboren ( 8 april) en overleed hij op 1 februari 1971. En zijn naam is een pseudoniem. Zijn eigenlijke naam: Jan Christiaan Marius Kruizinga. En hij is ook geen Stadskanaler, want hij werd geboren in Den Helder en overleed in Vriezenveen. Hij publiceerde een viertal dichtbundels en verder is er weinig van hem bekend.

Stadskanaal kent nu zo’n 20.000 inwoners en is ontstaan als veenkolonie en als lintdorp gebouwd langs het gelijknamige kanaal. In 1765 nemen de bestuurders van Groningen -stad het initiatief tot het graven van het kanaal en in 1805 was men al gevorderd tot waar nu de watertoren staat en in 1856 werd Ter Apel bereikt. Het lintdorp kreeg een lengte van 16 kilometer, met naast menselijke bewoning onderdak voor twee aardappelmeelfabrieken, waaronder die van de beroemde firma W.A.Scholten. Ook ware er scheepswerven gevestigd. Na W.O.II kwam Philips naar het dorp en op hun last een schouwburg en een bibliotheek. Philips had ook een eigen vliegveld, bij Vledderveen, thans in gebruik voor ultralichte vliegtuigen. Sinds 2006 is Philips definitief weg als werkgever. 

Terpstra werd dus niet in Stadskanaal geboren, maar het lintdorp bracht wel een andere dichter voort: Herman Poort, die als journalist een belangrijke rol speelde in de beweging van De Ploeg. Ook de wieg van Cornelis Dopper (1870-1939), componist en tweede dirigent van het Concertgebouworkest onder Mengelberg, stond in Stadskanaal. De plaats herdenkt hem met een plaquette en een standbeeld. Een nichtje van Dopper trouwde met de slager Jan Dusseljee. Hun zoon Elso zocht het avontuur als ontdekkingsreiziger van Frans-Equatoriaal -Afrika, streed tegen kannibalisme en slavenhandel, werd Belg en begon een handelspost en eindigde zijn leven als directeur van een voorloper van Unilever. Stadskanaal bracht een aantal voetballers voort die in het Noorden regionale furore maakten, bij FC Groningen, Veendam of FC.Emmen. En ook de bekende schaakjournalist en commentator bij grote toernooien, Lex Jongsma (1938-2013), ooit zelf jeugdkampioen van ons land. De moordenaar van Jean-Louis Pisuisse en diens vrouw Jenny Gilliams was ook een Stadskanaler. Deze Tsjakko Kuiper werd op 22 december 1898 in Groningen geboren en ontpopte zich als zanger, die zelfs optrad met Jo Vincent. Op 1 augustus 1927 trad hij in dienst van Jean-Louis Pisuisse. Hij zong samen met diens vrouw en begon met haar een verhouding, tot woede van de beroemde cabaretier. Na en maand werd Kuiper al ontslagen, maar de verhouding duurde voort tot november van dat jaar, toen Gilliams definitief voor man koos. Uit woede kocht hij een Duitse leegrevolver en schoot bij het Rembrandtmonument op zijn ex-minnares. Pisuisse wierp zich voor haar, werd ook beschoten en daarna pleegde Kuiper zelfmoord.  De moeder van Kuiper liet haar zoon in 1928 van de Nieuwe Ooster herbegraven in Stadskanaal.                 Op 27 maart 1879 begon in Stadskanaal het leven van Izaäk Herman Reijnders. Hij zou bekend worden als Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht bij het uitbreken van W.O.II in 1939. Maar vanwege een conflict over de te voeren strategie bij de verdediging van ons land, kreeg hij op 5 februari 1940 eervol ontslag en werd opgevolgd door Henri Winkelman. Tot slot – Henk – vlam in de pijp – Wijngaard is ook uit de knaagstad afkomstig, als zoon van een uit Frankrijk gevluchte moeder en een Canadeze geallieerde soldaat.

       PKN-kerken

    Grafmonument Kuiper

Modern schilderij van
het Friese dorp Wommels

Over het dorp staat Meinte IV,

de goudbekroonde stamboekstier;

begrensd door vier lijnrechte sloten

ligt Wommels tussen Meintes poten.

En verder ligt, naar alle kant,

gegazonneerd, Gods eigen land;

en in die welige landouwen

grazen, gestamboekt, Meintes vrouwen.

Minutieus, tot op het uur

der wijzerplaat in miniatuur,

is onder Meinte weergegeven

het dorp met z’n bezadigd leven.

Onder die huizen is er één

met een moderne gevelsteen:

‘Hier werd’ springt, goud op grijs, naar voren

‘Van Hattum, de poëet, geboren’.

Dan, in de lucht, lazuur en keel,

Het wapen van Hennaarderadeel,

wijl engeltjes ‘t effect verhogen

op flarden wolk de ellebogen.

En wijders ligt op het tableau

een kalf, gebonden, op wat stro;

en vechten zwartmetalen roeken

met bloederige moederkoeken.

In ’t Fries museum staat ’t paneel

te boek als ‘In Hennaarderadeel’

en wordt uitvoeriger beschreven

in: ’Frieslands rijke schildersleven’.

Een lang gedicht om over te typen, luiaard die ik toch enigszins ben, en dus zoek ik op internet. En daar kom ik op de site van mijn oud-collage VPRO en vriend Ronald van den Boogaard ( bezoek die prachtige site: www.ronaldvandenboogaard.nl). In zijn rubriek ZoekPoëzie behandelt hij dit gedicht n.a.v. de regels in het vierde vers:

‘Hier werd’, springt, goud op grijs, naar voren,                                                                                                                                                             ‘Van Hattum, de poëet, geboren”.

Ronald trekt naar Wommels op zoek naar die gevelsteen en vindt die steen. Hij schrijft: “Het huis valt niet erg op en staat aan een brede laan te Wommels in het hart van Friesland.
Onder het linkerluikje, bijna op de grond, is een bordje bevestigd met daarop de tekst dat hier de dichter Jac. van Hattum is geboren.
Je moet het weten, want vanaf de straat is het niet te zien”.

Goud geverfde letters ziet hij niet en voor een gevelsteen zit het op een ongebruikelijke plaats en de tekst is veel prozaïscher: ‘Hier leefde de dichter schrijver Jac. van Hattum, 1900-1913.

Van Hattum – homosexueel, aanvankelijk verhuld en na de oorlog openlijk – werd op 10 februari in het laatste jaar van de 19e eeuw geboren, werd onderwijzer en begon eind twintiger jaren gedichten te schrijven. Hij weigerde lid van de Kultuurkamer te worden en bracht illegale drukwerkjes in eigen beheer uit. Tegen het eind van zijn leven begon hij zich excentrieker te gedragen en droeg een kazuifel, waarmee hij zijn verwantschap met de katholieke eredienst tot uitdrukking bracht. Hij schreef ook korte verhalen, soms sarcastisch van aard en toon.

Wommels was tot 1984 de hoofdplaats van Hennaarderadeel. Daarna vormde het samen met Baarderadeel de gemeente Littenseradeel. Op 1 januari 2018 werd deze gemeente in drieën gesplitst, waarbij Wommels toegevoegd werd aan Sudwest-Fryslan. Wommels was eeuwen een centrum van de kaashandel van de zgn. Greidhoek (Greide is grasland op klei). In een voormalig kaaspakhuis is een aardig museum gevestigd. Beroemd, zeker in Friesland, is Wommels vanwege de Freulepartij, de belangrijkste kaatswedstrijd voor jongens van 14-16 jaar. Het was freule Clara de Vos van Steenwijk (Zwolle, 1869 -Vancouver, 1960) die in 1903 deze wedstrijd voor jongensparturen voor alle afdelingen van de Koninklijke Nederlandse Kaatsbond in het leven riep en een fors bedrag beschikbaar stelde. Dat wordt gebruikt voor de echte prijzen: horloge. De winnende partuur van drie jongens krijgen elk een gouden horloge. De moeder van de freule is een dochter van de toenmalige grietman van Hennaarderadeel en de band met Wommels wordt inniger wanneer zij een paar jaar bij haar neef mr.Wiarda Willem Hopperus Buma woont. Hij is burgemeester van de gemeente. Behalve het initiatief tot de kaatspartij organiseert ze elk jaar een kinderfeest met een goochelaar en met Sinterklaas krijgen alle gezinnen die het moeilijk hebben één gulden per kind. En in 1901 laat ze een aantal woningen vervangen, die er nog steeds staan. De naar haar genoemde partij wordt elke eerste of tweede woensdag van augustus gespeeld. Ik ben er zelf eenmaal geweest. Het was een zonovergoten dag, de sfeer was als op een Engelse dorpsbraderie, met een vrolijke harmonieorkest, diverse kraampjes voor drankjes en hapjes en geen enkele wanklank.  Wie meer wil weten: zie www.defreulepartij.nl

   foto’s van Ronald van den Boogaard

Aalscholvers braken door de wolken heen.                                                                                               En vliegend vormden zij een sterrenbeeld.                                                                                                            Cassiopeia. Het bleef onverdeeld                                                                                                                            tezamen, tot het boven Dordt verdween.

Het is dat de dichteres in de titel de plaats bepaalt waar zij die formatie aalscholvers heeft gezien, anders had het ook  elders in de buurt van Dordrecht kunnen zijn. Maar Ida Gerhardt is precies en ze heeft het gezien aan de zuidkant van het Hollands Diep waar het dorp ligt. Dat dorp heeft ook de naam gegeven aan de gemeente waartoe het behoort. Een gemeente van in totaal bijna 37.000 inwoners en daarmee de een na grootste van Noord-Brabant. ( Meijerijstad). Het gemeentehuis staat in Zevenbergen. De naam is afgeleid van ‘moor-dicken’. Moor/moer is moeras, waarin veel veen aanwezig is. Een dijk werd aangelegd om in een zo tijdelijk ontstaan poldertje zout te kunnen winnen. Een oud woord voor zoutwinning is ‘darinkdelven’. Darink is de naam voor de zoute laag in de bodem, ook wel derrie genoemd. Uit een artikel op de  site Brabants Erfgoed:

Na de Weichsel-ijstijd stegen de temperaturen. De ijskappen smolten, wat de zeespiegel deed stijgen. Het losgekomen zeewater verspreidde zich over de naastliggende veengronden, waardoor het zoutgehalte van deze grond aanzienlijk steeg. Door de aanleg van dijken werd het zeewater van de veengronden gescheiden en werd het veen toegankelijk voor de mens.

Om het zout uit de veengronden te winnen, werd het losgestoken en uitgedroogd. Het drogingsproces werd met behulp van de natuur gedaan. De stukken veen werden losjes op elkaar gestapeld tot een berg, wind zorgde vervolgens voor het drogingsproces.

De volgende stap was de verbranding. De hieruit ontstane zoute as (zelas) werd overgebracht naar een verwerkingsplek. De as werd eerst samengevoegd met zeewater. Dit mengsel werd vervolgens in grote ovens aan de kook gebracht, hierdoor verdween het vocht en bleef het zout achter wat verzameld kon worden. De verschillende stappen in dit proces wordt ook wel selnering genoemd.

Het darinkdelven had vele ingrijpende gevolgen voor de natuur. Mede daarom werd het in de vijftiende eeuw verboden.

Moernering is een synoniem voor darinkdelven en kwam tot grote bloei in de 13e eeuw in de Lage Landen. Het in Zeeland en West-Brabant gewonnen zout kon de concurrentie met steenzout gemakkelijk aan en vond met name in de Vlaamse steden een prima afzetgebied. Het bracht steden als Zierikzee, Steenbergen en Dordrecht grote rijkdom. En ook Reimerswaal, dat uiteindelijk door die rijkdom juist ten onderging. Vanwege het vele weggraven van de derrie kreeg de zee veel meer vrijspel en dijkdoorbraken waren uiteindelijk funest voor de stad. En juist door de moernering kon in 1421 de Sint-Elisabethsvloed verwoestend uithalen. In Zeeland leidde dit in 1515 tot een verbod van zoutwinning.

Genoemde beruchte vloed zorgde er eveneens voor dat een ooit smalle kreek zich verbreedde tot wat we nu kennen als het Hollands Diep, waarover de beroemde Moerdijkbruggen (voor auto en voor trein) lopen. Tot 1807 hoorde dat water en het dorp ( en wat nu gemeente Moerdijk is)  tot het Gewest Holland. Pas daarna kun je spreken van ‘boven de Moerdijk’ (calvinistisch) en ‘beneden de Moerdijk’ (katholiek). Niet voor niets is een groot deel van de gemeente nog immer protestant. Het dorp is ook bekend van het enorme industriegebied met vooral chemie als voornaamste bedrijvigheid. In de afgelopen jaren kwam dit terrein voluit in het nieuws vanwege grote branden: 5 januari 2011 bij Chemie-Pack; 3 juni 2014 bij Shell; 12 mei 2015 bij Remonds Argentina.

Om de bruggen is op 10 mei 1940 zwaar gevochten na een Duitse parachutistenlanding. De Duitsers kregen die echter onbeschadigd in handen en bliezen ze op hun buurt in het najaar van  1944 op om te voorkomen dat ze in geallieerde handen vielen.  Het dorp werd in het zelfde jaar getroffen door bombardementen. Er werd veel verwoest, waaronder kerken en kloosters. Alleen de Hervormde Kerk bleef gespaard. Daar kwam de watersnood van 1953 nog eens overheen. Vandaar dat je er veel nieuwbouw van in en  na de jaren 50 aantreft, waaronder een aantal houten huizen door Noorwegen geschonken voor slachtoffers van de Watersnood. Sinds 2013 worden veel grond en huizen onteigend terwille van de uitbreiding van de A16 en A17 en het industriegebied. Er is een vertrekregeling en daarnaast wordt geïnvesteerd in de leefbaarheid van het dorp.

Terug naar het gedicht, waar Gerhardt dus een formatie aalscholvers ziet. De naam suggereert dat de vogel vooral aal uit het water ‘scholft’, maar de vogel is ook verzot op voorn, baars en snoekbaars. De zwarte vogels met witte wang en gele plek waar de lange snavel met haakvormige punt aan de kop hecht hebben door hun zware botten een slecht drijfvermogen. Vandaar dat je ze vaak op palen ziet met hun vleugels gespreid. Zo laten ze die als wasgoed drogen voor een volgende vangbeurt. Gerhardt zag ze vliegen in het sterrenbeeld Cassiopeia en dat sterrenbeeld is in de Benelux het hele jaar te zien als een grote W. Het is vernoemd naar de koningin van de Ethiopiers in de Griekse mythologie. Ze is de vrouw van Cepheus en de moeder van Andromeda. In Griekse volksverhalen wordt ze aangewezen als de naamgever van Joppa (Jaffa). Jaffa is van ‘jafa’, Hebreeuws voor schoonheid. Volgens de mythe schepte Cassiopeia nog al op over haar eigen en haar dochters schoonheid. Ze wordt daarvoor gestraft door Poseidon die met een vloedgolf en het zeemonster Ceto de stad Joppa teisterde. Perseus op zijn beurt doodt dan weer het zeemonster.

       heropening 1946

Graf te Blauwhuis
voor buurvrouw H. te G.

Hij rende weg, maar ontkwam niet,
en werd getroffen, en stierf, achttien jaar oud.
Een strijdbaar opschrift roept van alles,
maar uit een bruin geëmailleerd portret
kijkt een bedrukt en stil gezicht.
Een kind nog. Dag lieve jongen.

Gij, die koning zijt, dit en dat, wat niet al,
ja ja, kom er eens om,

Gij weet waarom het is, ik niet.
Dat Koninkrijk van U, weet U wel, wordt dat nog wat?

Helaas is het graf er niet meer. Al lang niet meer. In 1983 werden de resten van Gerrit Rijpma overgebracht naar het Nationaal Ereveld Loenen. Gerrit Rijpma, 18 jaar en lid van het verzet,  trachtte tijdens een razzia in Abbegaasterketting ( een gehucht een paar km noordoostelijker van Blauwhuis) in een bootje te vluchten, maar werd tijdens die vlucht door een Duitse kogel vol geraakt. Het was 8 februari 1945. De Duitsers hadden lucht gekregen van onderduikers in boerderijen al daar. Zijn broer Yp moest de stervende dragen. Thuis ontving hij het Heilige Oliesel, wat Reve geraakt zal hebben. De tragische geschiedenis hoorde hij van een buurvrouw, Siuwke Hofmeijer-Rijpma. Gerrit was haar broer.  In de St.Vituskerk ging hij naar de mis en bezocht het graf en aldus kwam het gedicht tot stand, wat een plaats kreeg in Nader tot U.

HULSHORST

Hulshorst, als vergeten ijzer
is uw naam, binnen de dennen
en de bittere coniferen,
roest uw station;
waar de spoortrein naar het noorden
met een godverlaten knars
stilhoudt, niemand uitlaat
niemand inlaat, o minuten,
dat ik hoor het weinig waaien
als een oeroude legende
uit uw bossen: barse bende
rovers, rans en ruw
uit het witte veluwhart.

Het station werd geopend in 1863 en is gebouwd op aandringen van een landheer van een nabijgelegen landgoed. Uit Wikipedia:

Het station gold als het station van de High Society, dit vanwege de aanwezigheid van voorname, al dan niet adellijke families in directe omgeving. De grond was toentertijd eigendom van de familie Van Zanbergens van het landgoed De Essenburg in Hierden. Zij lieten door het bos een grindweg naar het station aanleggen (de Essenburgweg) en hadden een alleen voor hen toegankelijk hekje naar het perron. Ook de burgemeester van Harderwijk, bewoner van Huize Hulshorst, had middels eigen weg en hekje toegang.^[1]

Het stationsgebouw is een uniek Centraalspoorwegstation en is uitgevoerd in de kleinste klasse. Het station ligt tussen Harderwijk en Nunspeet en had tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw ook nog een rangeerspoor ten behoeve van de bosbouw.

De omgeving is zeer bosrijk en dat maakte het station ook uniek. Het station ligt samen met een paar huizen vrij ver van het dorp midden in de bossen. Het scheen bekend te staan als bijzonder geschikt voor een heimelijk rendez-vous van ‘minnende paren’^[1].

Nadat de NCS was opgegaan in de Staatsspoorwegen in 1919 bleef het station bestaan. Ook toen NS in 1938 werd opgericht bleef het station open. Na de Tweede Wereldoorlog moest het station het vooral hebben van vakantiegangers en de NS-Dagtochten, waarbij voor wandelaars in de uitgestrekte bossen routes werden uitgezet.

Het station werd net zoals station Soestduinen maar 1 keer per uur bediend door de stoptreinen Utrecht - Zwolle. Tot midden jaren tachtig was 1 keer per uur Amsterdam - Zwolle en het ander uur 1 keer Utrecht – Zwolle. Dit waren allebei stoptreinen.

Station Hulshorst en station Soestduinen lagen allebei midden in de bossen en waren door geringe reizigersaantallen niet rendabel. De belangrijkste reden voor de sluiting van station Hulshorst was de opening van station Amersfoort Schothorst waardoor er te weinig tijd overbleef voor een stop in Hulshorst. Station Hulshorst werd gesloten op 31 mei1987. Op diezelfde dag werd bij Amersfoort het station Schothorst geopend.

Met deze kennis is het goed om Achterberg gedicht nog eens te lezen. In de bossen als schuilplaats voor ‘barse bende rovers’ ligt m.i. een verwijzing naar al genoemde Barrebos. Het nabijgelegen Hierden is overigens de geboorteplaats van oud-keeper Henk Timmer.