In 2011 kwam bij Uitgevrij Bas Lubberhuizen het boek uit ‘Het beste mijner paradijzen’ van de hand van Ronny Boogaart en Eric de Rooij. Het boek bevat een drietal literaire wandelingen door het Gooi. De eerste wandeling gaat door Bussum met Frederik van Eeden als uitgangspunt. Van Eeden woonde van 1886 tot zijn dood in 1932 in dit Gooise villadorp. In 1886 trouwde hij met Martha van Vloten, bij wie hij twee zoons kreeg: Paul en Hans. Ik maak dankbaar gebruik van dit boek, volg hun route en verslind hun informatie.
De wandeling start op de Oude RK Begraafplaats achter het station Bussum-Zuid. Vrij direct na de ingang zien we al het graf van Van Eeden, die over zijn eigen einde c.q. uitvaart al in 1886 – hij is dan 26 – schrijft:
Spel mijner wereld! – nu is het genoeg.
Wel zijn zij mooi, – de bonte dromen-reien,
de kleuren, en geluiden – en het licht-
doch laat het stil zijn, – want nu wil ik schreien…..
Maar eer het eeuwig zwart gordijn zal vallen
groet ik de levende gestalten allen
die speelden voor mijn aangezicht.
(uit: Van de passieloze lelie)
Deze doodspoëzie is typerend voor de Tachtigers en voor Van Eeden zelf. Vanaf 1918 lijdt de man van Walden al aan een specifieke vorm van Alzheimer, de ziekte van Binswanger, waarbij de hersenen door verandering in de vaten worden aangetast. Symptomen zijn depressies en persoonlijkheidsverandering. Van Eeden typeert het zelf als een gevecht tegen demonen. Hij is dan al katholiek geworden vindt in pastoor Egbert Beumer zijn biechtvader, die dan ook de uitvaartmis leidt op 20 juni 1932 in de Bussumse St.Vituskerk.
Uit zijn dagboek:
Oover mijn zonden tob ik niet meer. God laat zich niet oovertreffen in eedelmoedigheid, zei pastoor Beumer. Ik zal strijden tot het einde – maar verwacht dan ook de kalme en gelukkige vreugde, die het heerlijkste was van mijn leeven. In al mijn groote zonde is toch de liefde de hoofdzaak. En mij zal veel vergeeven worden.
We verlaten de begraafplaats en slaan de Nieuwe Hilversumseweg in. Al spoedig verschijnt aan de linkerkant de ingang tot de Algemene Begraafplaats, waar Van Eedens zoon Paul begraven ligt. Hij stierf in 1913 aan tuberculose, slechts 24 jaar oud. Een mooie lommerrijke begraafplaats, maar ondanks de routeaanwijzingen in het boek heb ik zijn graf niet kunnen vinden. Van Eeden wijdde een hele bundel aan Paul: ‘Paul’s ontwaken’ (1913). De laatste regel van het volgende gedicht is op de zerk ‘geschreven’.
‘Slaap in! Nu komt de rust!’ zoo sprak mijn bang verstand
toen hij den Roep des Eeuw’gen wachtte aan’s Leevens rand.
Maar hij sloot de ogen niet – hij oopende ze wijd
en hield zijn laatste kracht voor oovergang bereid
de machtelooze vingren vouwend in gebed
totdat zijn blijde ziel verlost was en gered.
Zoo werd door hem mijn ijdel woord te schand gemaakt:
Hij is niet ingeslapen – maar in ‘t Licht ontwaakt.
We vervolgen de Nieuwe Hilversumseweg en slaan de tweede zijstraat rechts in, de Gooibergstraat, die over het spoor leidt. Links stond Villa Rosa, buitenhuis van Eduard Alberdinck Thijm en Rosalie Cuipers, dochter van de beroemde architect, die in Bussum, behalve de Villa ( afgebroken) de St.Vituskerk ontwierp. Beiden waren neef en nicht van Lodewijk van Deyssel. In de villa kwam ‘s winters de leesclub ‘De Vioolstruik’ bijeen, met Van Deysel als secretaris.
We steken de Brinklaan over en gaan rechtsaf de Prinsenstraat in. Op nummer 8 woonde de Vlaamse balling René De Clerq, een gast van Van Eeden op Walden. Hij opent er een kunsthandel , De Blauwvoet, met werken van landgenoten. Het is de tweede keer dat de man “met die geweldige wapperende baard” (Victor van Vriesland) zijn toevlucht in Bussum zoekt. De eerste keer vlucht hij in september met een miljoen andere Belgen onze grens over na de Duitse inval van september 1914. De Clerq wordt de spreekbuis van een vrij Vlaanderen, vrij niet alleen van de Duitse bezetter, maar ook van Franse invloeden. Hij is de spil van de herdenking van de Guldensporenslag van 1302 in het Bussumse Bos van Bredius. Er worden telegrammen gestuurd naar zowel Wilhelmina als naar koning Albert, maar de koning acht het telegram met de oproep van Vlaamse onafhankelijkheid ongepast. De Clerq, teleurgesteld in zijn reactie, wordt een radicale activist, wat tot ontslag leidt als docent aan de school voor Belgische vluchtelingen in Amsterdam. Hij keert terug naar Vlaanderen, maar moet – omdat de activisten samenwerking met de Duitse bezetter niet schuwen – na de Duitse capitulatie wederom de wijk nemen en vindt dus onderdak in de Prinsenstraat. Hij overlijdt in het zelfde jaar als Van Eeden en wordt begraven in Maartensdijk en in 1982 herbegraven in zijn geboorteplaats Deerlijk, waarbij blijkt dat zijn baard nog ‘intact’ is.
Aan het eind van de Prinsenstraat gaan we linksaf de Sint-Vitusstraat in en lopen langs de genoemde kerk, al een tijdje in gebruik als appartementencomplex. Van Eeden is in 1922 katholiek geworden. Hij is dan al weer 15 jaar getrouwd met Truida Everts (1873-1952), die twee jaar eerder al overging tot het katholieke geloof. Hun beider zonen Hugo en Evert worden in dat jaar gedoopt. Milos Seiffert (1887 – 1941), Van Eedens Tsjechische vertaler en bewonderaar is in 1921 op bezoek en gaat op Goede Vrijdag – met grote weerzin, omdat hij zich juist van de RK-kerk had afgekeerd – met de Van Eedens mee naar de Sint-Vitus. Hij schrijft:
‘De streek baadde nog in de ochtendnevel, alleen de hei bij onze voeten kleurde bruin en achter de groene gordel van het lage dennenhout verhief zich de katholieke kerk, waar het ochtendfrisse, zo bijzondere echtpaar Van Eeden zich met flukse tred heen spoedde’.
We lopen een stukje terug en gaan linksaf de Kapelstraat in. Op de Kerkstraat rechtsaf en op de rotonde links de Landstraat in. In deze straat woonde van 1890 tot 1893 de journalist-schrijver P.L.Tak, die tot het ontvangstcomité behoorde van Paul Verlaine, als deze in 1892 ons land bezoekt. We gaan linksaf de Havenstraat in en lopen tot de Brinklaan. Op Havenstraat 34 werd in januari 1903 een winkel geopend van de G.G.B., de vereniging Gemeenschappelijk Grond Bezit, waarvan de bakkers en de cacao-bewerkers van Walden lid waren. In deze winkel werd ‘Waldens Bruin- en Witbrood’ en ‘sportbeschuit’ verkocht” (Boogaart/De Rooij, blz.35) Rijk de Goojier vertelde me ooit dat zijn vader als bakker begonnen was op Walden en later in Utrecht een eigen bakkerij begon. We gaan rechtsaf de Brinklaan op en zien al snel rechts het gemeentehuis van Bussum. In de hal het bronzen beeld van ‘De kleine Johannes’, Van Eedens beroemdste schepping. Het is van de hand van beeldhouwster Margot Huding-Heldring en stond lang in een kalkstenen uitvoering in de Kom van Biegel in de buurt van Van Eedens villa Dennekamp. Helaas was het regelmatig doelwit van bekladding en vernieling.
Voorbij het gemeentehuis linksaf de Nieuwe Englaan in, een mooie straat met aantrekkelijke huizen. De straat loopt tot aan het spoor, waar we rechtsaf slaan, Vlietlaan. Links het spoor over en dan vrij snel rechtsaf de Slochterenlaan in, langs de Action en dan linksaf de Graaf Wichmanlaan in. Rechtsaf de Koningslaan in. Op nummer 4 staat Villa Helma. In deze villa woonde de weduwe van Theo van Gogh, Vincents broer. Johanna Bonger (1862-1925) en Theo waren op 17 april 1889 getrouwd. In 1890 wordt hun zoon Vincent Willem geboren, in het zelfde jaar sterft de beroemde schilder en een half jaar later haar echtgenoot. Met haar nog piepjonge zoontje verhuist Johanna naar Bussum. In haar dagboek schrijft ze:
‘Om hem (het kind) gezonde frisse lucht te geven, ben ik hier in Bussum gaan wonen, om de kost te verdienen voor ons beiden ben ik een pension begonnen. Nu moet ik zorgen dat ik door al die huishoudelijke beslommeringen niet verlaagd word tot een huishoudmachine, maar ik moet mijn geest wakker houden’.
Bij de inboedel behoren alle schilderijen, tekeningen en brieven van Vincent. Ze probeert naast het pension inkomsten te verwerven met de verkoop van werk van Vincent, maar dat bleek aanvankelijk een moeizaam karwei. Maar dan ontvangt ze steun van de kunstenaars die bij de Tachtigers behoren, onder wie Jan Veth en Frederik van Eeden. De laatste introduceert Vincent in De Nieuwe Gids. Van Eeden kende Van Goghs werk door een bezoek in het najaar 1890 aan de zieke Theo in Parijs. ‘De zaaier’ hing bij Frederik en zijn eerste vrouw tot hun scheiding bij hen aan de muur. Uiteindelijk lukt het Johanna Bonger tot 1923 247 schilderijen en tekeningen te verkopen. In 1903 verhuist ze met haar nieuwe echtgenoot Johan Cohen Gosschalk naar Amsterdam. Als deze in 1912 overlijdt, verhuist ze met haar zoon naar New York om in 1919 weer naar ons land terug te keren. Intussen maakt ze ook in twee delen de brieven van Vincent van Gogh persklaar.
We vervolgen de Koningslaan tot de Meerweg en dan linksaf, rechtsaf de Parklaan in. Op nummer 35 treffen we villa Op den Akker, waar Jan Veth woonde. Tussen de echtparen Veth en Van Eeden- Van Vlooten bloeit een hechte vriendschap op. Veth portretteerde Frederiks echtgenote en ontwierp de boekband van ‘De kleine Johannes’.
Terug naar de Meerweg rechtsaf komen we op een rotonde. Links aan de overkant waar nu een villa staat met rieten dak stond de eerste villa van Van Eeden en Van Vloten na hun huwelijk, villa Beukenoord. Ze wonen er van 1886 tot 1893. Hun beide zoons worden er geboren. Behalve kippen en een hond hoort ook het aapje Priem tot hun menagerie. Als ‘Kees’ speelt het dier nog een rol in De Kleine Johannes. Van Eeden is huisarts in die tijd, wat hem maar matig bevalt: ‘Twee jaar verbeuzeld in een dorpspraktijk waarvoor ik niet deugde’. Daarnaast heeft hij een psychiatrische praktijk in Amsterdam, wat hem ook zwaar valt. Zijn huwelijk verloopt eveneens stroef. Hij wordt in 1889 al verliefd op de getrouwde Betsy van Hoogstraten, met wie hij tien jaar een platonische verhouding onderhoudt. In 1907 gaan hij en Martha uit elkaar. Creatief verkeert hij ook in een impasse. Zijn inspiratie komt enigszins terug als Willem Kloos bij hem onderduikt. Die ziet in de verloving van zijn voor hem zeer dierbare Albert Verwey met Kitty van Vloten z’n leven instorten, overweegt zelfmoord, maar kiest voor onderduik. Bij de Van Eedens schrijft hij in twee dagen tien sonnetten. In zijn dagboek schrijft Frederik:
‘Kloos heeft hier verzen gemaakt. Een heel boek vol verzen er plotseling uitgeworpen in twee dagen. Het was heel prettig voor mij, – ik was er in en ‘t was me alsof ik er deel aan had (…) Wat een wonderbaarlijk maaksel is Kloos. Hoe heeft God het omhulsel ruw en slordig afgewerkt om daar binnen in met al zijn scheppingskracht een wonder te kunnen maken van teederbevend, doorzichtig-lichtend schoon. Ik ben in den laatsten tijd veel gelukkiger’.
Hij komt pas weer goed op gang na zijn afscheid van de Amsterdamse kliniek om volledig van de pen te gaan leven, waarbij hij financiële steun krijgt van zijn moeder. Van Beukenoord wordt er verhuisd naar villa Dennekamp.
Vanaf de Meerweg nemen we de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, langs de Spieghelkerk (PKN), waar ik zelf regelmatig voorga en het Willem de Zwijgercollege. Aan de linkerkant komen we de H.J.Schimmellaan tegen. Waar nu het lyceum staat, stond Anna’s Hoeve, het huis dat de schrijver Hendrik-Jan Schimmel (1823-1906) liet bouwen in 1878, genoemd naar zijn eerste overleden vrouw. Hij betrekt de villa met haar zuster, met wie hij trouwt. Schimmel dicht over de villa:
Er zweeft een lieve tooverfee
Op Anna’s Hoeve rond.
Ze neemt steeds stof en vezel mee
Van weide- en heidegrond;
Beleid en zorg in d’eene hand
In de andre een vruchtbare straal
Roept zij de knoppen aan de plant
En spreekt der bloementaal
Schimmel schrijft historische romans die Van Eeden in zijn jeugd verslindt. In 1885 komt hij bij Schimmel aan huis en mag in zijn omvangrijke boekerij over spiritisme rondsnuffelen. Het begin van zijn belangstelling voor het occulte. Schimmels graf op de Algemene Begraafplaats, die we eerder bezochten is helaas in 1974 geruimd. De H.J.Schimmellaan heette eerst Majoor Franslaan, omdat het toenmalige gemeentebestuur dacht dat dat een werk van Schimmel was. Tien jaar later wordt de vergissing ingezien en sinds 1917 draagt de laan de naam van de schrijver zelf. In Anna’s Hoeve vond later uitgeverij Van Dishoeck er onderdak, de uitgever van Vlaamse exil-auteurs en van Nederlandse schrijvers als Annie Salomons, P.C.Boutens en Theo Thijssen. Op de plek van het huis staat nu de aula van Het Willem de Zwijger.
De Nieuwe ‘s-Gravelandseweg buigt verderop opeens naar rechts en kruist bij het begin van de Kom van Biegel de Parklaan. Als we die inlopen naar rechts zien we op nummer 4 het pand waarin destijds pension Parkzicht was gevestigd. Willem Kloos neemt er op 1 oktober 1896 zijn intrek. Daarvoor had hij vanaf 8 mei wederom onderdak gevonden bij de Van Eedens. Frederik had er tegenop gezien, want Kloos was tegen de zin van zijn toeziend houdende arts Samson ontslagen uit het Utrechtse Krankzinnigen Gesticht. Uiteindelijk valt het mee. Het pension wordt bestierd door de weduwe Linn, met een zoon van 21 en een dochter van 18. Met de zoon speelt Kloos vaak een schaakpartijtje; het pianospel van de dochter kan hij niet verdragen. Van de Nieuwe Gids ontvangt hij maandelijks vijftig gulden, precies de prijs van de kost en inwoning. Van Eeden en Kloos zien elkaar slechts eenmaal in de drie maanden voor een partijtje schaak. Op 5 april 1899 vertrekt Kloos uit Parkzicht naar Den Haag. Hij heeft Jeanne Reyneke van Stuwe leren kennen, trouwt met haar in 1900 en zij blijven bij elkaar tot zijn dood in 1938. Van Eeden en Kloos zijn gebrouilleerd geraakt, schrijven verzen tegen elkaar. Kloos zelfs tot na Frederiks dood. Toch kan Van Eeden soms ook een toon van vergevingsgezindheid aan slaan, zoals in een 1926 gepubliceerd vers:
Laat mij nog eenmaal u met zachtheid noemen
mijn vrind van jaren her, eens zo nabij.
(……)
Hoe hebben wij gedoold, geliefd, geleeden!
Nu staan wij beiden aan des grafkuils rand.
Vergeef wat U mijn woorden lijden deeden
tot weerzien dan – in ‘t beetje Vaderland.
Terug naar de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, naar ‘de Kom van Biegel’. De vijver ontstond in 1880 toen de Amsterdamse koopman J.H.Biegel het weggraven zand gebruikt voor een heuvel, waarop hij de villa Solitudine liet bouwen. In de twintiger jaren dreigde op die plek meer bebouwing, tegen het zin van bezorgde burgers. De gemeente kocht de grond in 1929 van de toenmalige eigenaar, de heer Brünot. Het was zwaar verwaarloosd en werd opgeknapt. Bij het parkje stond tot 1958 Van Eedens villa Dennekamp, een ontwerp van Berlage. Daarvoor in de plaats kwam het huidige lange flatgebouw. Er waren nog al wat mensen die in de vijver zelfmoord pleegden, in 1915, 1921 en in 1935. Hier stond ook het zandstenen monument De kleine Johannes, vaak beklad, onthoofd en in 1974 aan gort geslagen. Tegenover de Kom stond ook het huis van Dirk Witte wiens liedjes vertolkt werden door o.a. Jean Louis Pisuisse. Hij was later bewoner van ‘t Hooge Nest bij Huizen, waarover recent het prachtige gelijknamige boek van Roxane van Iperen verscheen. Het huis was in de oorlog voor een paar jaar onderduikadres van Joden en broeinest van Joods verzet.
