WERKSTUK GESCHIEDENIS VAN LUUK NOORDMANS

Inleiding

In 1918 lag er een halfblinde korporaal in een Duits hospitaal als gevolg van een verwoestende aanval van mosterdgas. De korporaal had al sinds het begin van de oorlog in het Duitse leger gediend en geloofde vurig in de keizer en de Duitse bevelhebbers. Het was in dit hospitaal dat de soldaat geconfronteerd werd met de verhalen van revolutie, opstanden en desertie. De korporaal wilde de verhalen niet geloven, maar kon er niet meer omheen toen een delegatie communistische Duitse soldaten de ziekenzaal binnenkwamen om steun te verwerven voor hun revolutie. Drie van de leiders van deze groep zouden joods geweest zijn. Het was op dit moment dat de korporaal radicale antisemitische ideeën kreeg. Deze korporaal heette Adolf Hitler en zou de politiek in gaan. 

En zo deed Hitler in een roerige tijd van opstanden Berlijn aan en was geschokt van de totaal andere wereld als toen hij voor het laatst in Berlijn was. Duitsland was nu namelijk een republiek. Hitler reisde door naar München omdat de demobilisatie van zijn legereenheid daar plaats vond. In September werd Hitler in München lid van de Deutsche Arbeiderspartei, ook wel DAP genoemd. Hier verkreeg Hitler al snel respect en oogstte bewondering vanwege zijn nationalistische en antisemitische redevoeringen. Het was in deze periode dat Hitler zijn eerste antisemitische stuk schreef. 

Op 16 september schreef Adolf Hitler als reactie op Adolf Gemlich een brief over het belang van het Jodenvraagstuk in Duitsland. Eigenlijk was de vraag van Gemlich bedoeld voor Karl Mayr, de kapitein van contrarevolutionaire propaganda door rechtse gedemobiliseerde militairen. Overwerkt besteedde Mayr het beantwoorden van de vraag uit aan zijn meest betrouwbare man, Adolf Hitler. Hitler beantwoordde deze vraag van Gemlich door antisemitisme niet als emotionele visie te zien, maar als een visie gebaseerd op feiten. Deze brief van Hitler wordt als mild gezien door the Jewish Virtual Library. Echter  toont dit artikel onder andere aan dat het niet mild is te noemen. 

Dit artikel gaat allereerst in op wat voor soort bron de Gemlich Brief  is en hoe deze het best te bestuderen valt.  Daarna wordt de historische context waarin de brief geschreven is geschetst om een beter begrip te krijgen van de situatie waarin de bron is geschreven om deze met hogere kwaliteit te kunnen analyseren. Hierna wordt het doel en het publiek van de brief beschreven. Tenslotte wordt er verder ingegaan op wat er nou precies in de bron staat, waarna de bruikbaarheid van de bron wordt besproken. 

Geschreven bronnen analyseren

De brief van Hitler aan Gemlich is een vorm van geschreven geschiedenis. De meeste historici doen hun onderzoek aan de hand van leesbare bronnen. Het lijkt misschien alsof een geschreven bron alles kan vertellen waar een historicus op hoopt. Echter niks is minder waar. Wanneer men een bron onderzoekt is het de bedoeling vanuit stukjes informatie die te vinden zijn, tot een groter plaatje te komen. 

Er zijn geen vaste regels voor het analyseren van geschreven bronnen, elke bron is namelijk totaal verschillend van de andere en moet men dus ook op een andere manier benaderen. De bron die centraal staat in dit artikel is een brief, waar ook gelet moet worden op de afzender en de ontvanger. Ook is een brief bedoeld om gelezen te worden door één of meerder personen. Dat is dus heel anders dan bijvoorbeeld een dagboek die een stuk persoonlijker is. 

Bij het analyseren van geschreven bronnen uit de 19^e en 20^e eeuw is het ook van groot belang dat er goed gelet wordt op de betekenis van woorden en de bijbetekenis die daaraan verbonden is.  Niet alleen bij woorden moet hier echter op gelet worden, ook als het over bepaalde groepen gaat waar bepaalde vooroordelen aan vast zitten, moet er bijvoorbeeld sterk gelet worden op metaforen en vergelijkingen. Door hier op te letten kan men ook de motieven en belangen van de maker van de bron achterhalen. 

Tenslotte is de historische context waarin elke bron is gemaakt erg belangrijk. De context is het sleutelstuk van een bron, waardoor de bron gebruikt kan worden om bepaalde vragen te beantwoorden. Het is wel van belang dat men erkent dat een bron ook zijn eigen context verandert. 

Historische context

De historische context van de Gemlich brief  is te beschrijven als een roerige periode van een land dat nog nooit een democratie heeft gezien, opeens in zijn geheel democratisch wordt. De jaren 1918 tot en met 1923 werden gekenmerkt door economische crisis, politieke onrust, geweld en revolutie. Ook zorgde de Eerste Wereldoorlog voor een toename in antisemitisme en in een agressievere vorm. Dit komt door de dolkstootlegende. De dolkstootlegende is een mythe dat het Duitse leger een mes in de rug is gestoken door de joodse overheid, terwijl het grootste deel van het leger nog op buitenlandse bodem stond. Dit voelde als een messteek in de rug voor veel Duitsers die geloofden dat ze de oorlog aan het winnen waren. 

Ook brutaliseerde de politieke sfeer tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Dit werd gekenmerkt door een acceptatie van burgerlijke slachtoffers en een toename van wreedheden. Voorbeelden hiervan zijn het vermoorden van oorlogsgevangenen, de moord op de Duitse minister van buitenlandse zaken, of het bloedig neerslaan van de Spartacusopstand en de daarbij horende moord op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. 

Hoewel Karl Liebknecht zelf maar een perifere rol speelde in de Duitse politiek, was hij wel het belangrijkste focuspunt van de Duitse angst voor revolutionair geweld. Dat verklaart ook de heftige reactie van de socialistische overheid , die nota bene de rechtse vrijkorpsen om hulp riepen. Deze vrijkorpsen traden daarna met veel geweld op tegen de dreiging van de communisten.

Een zeer belangrijke ontwikkeling die plaatsvond was dat na de Oktoberrevolutie van 1917 in Rusland, de joden steeds meer werden gezien als agenten van het communisme. Dit droeg bij aan het antisemitische sentiment onder de Duitse bevolking. Dit allemaal, gepaard met de dolkstootlegende en überhaupt de benarde situatie van Duitsland op politiek en economisch niveau, zorgde voor een gunstig klimaat voor antisemitisme, ook bij Hitler. De situatie in Duitsland heeft grote invloed gehad op het ontstaan van de Gemlich brief . Maar de brief heeft op zich ook grote invloed gehad op het ontvouwen van de geschiedenis.  

Doel en Consequentie van de brief

In eerste instantie was het doel van de brief om Adolf Gemlich antwoord te geven op zijn vraag over het Jodenvraagstuk. Een achterliggend doel van Hitler had waarschijnlijk kunnen zijn om indruk te maken met de brief. Dat indruk maken is in ieder geval gelukt, want na de brief kreeg hij een prominente rol in de DAP De DAP onderging een naamsverandering onder Hitler en heette voortaan de NSDAP, National Socialistische Deutsche Arbeiderspartei, en Hitler wist van deze partij de prominentste rechtse partij van heel Beieren te maken.

Door Hitlers leiderschap bij de partij zorgde hij dat verscheidene oud-legerkameraden en vrijkorpsen zich bij de NSDAP aansloten. Hitler voelde dat de tijd rijp was voor een staatsgreep. Op 9 november 1923 besloot Hitler zijn staatsgreep uit te voeren. Geïnspireerd door Mussolini’s mars op Rome, begon Hitler vanuit de bierhallen van München zijn mars naar Berlijn.  Echter werden Hitler en zijn aanhangers al snel tegengehouden door de Beierse politie. Een aantal partijleden werd doodgeschoten en meerdere werden gearresteerd,  onderwie ook Hitler. 

De Gemlich brief  heeft uiteindelijk geleid tot de Bierkellerputsch als men de effecten van de brief op de lange termijn doorrekent. De brief betekent in ieder geval het begin van Hitlers professionele politieke carrière. Hitler verwierf  door deze brief namelijk veel faam  onder gelijkgestemden. Men kan de effecten van de brief doorrekenen tot de Hitlerputsch. Het gaat echter te ver om de invloed van deze brief helemaal door te trekken tot aan de Shoah Holocaust. Echter moet de invloed van de brief op Hitler zelf ook niet gebagatelliseerd worden, aangezien Hitler zich met deze brief, zij het aarzelend, zichzelf neerzette als een antisemiet.

Inhoud van de brief

De brief geschreven door Hitler is kort samen te vatten als het bedrijven van antisemitisme op een ‘rationele’ manier. Meerdere malen wordt namelijk benadrukt hoe antisemitisme als politieke beweging niet door emoties geleid mag worden, maar door het erkennen van de feiten. Hitler noemt een aantal ‘feiten’ waarom joden slecht zijn. Volgens Hitler is het jodendom namelijk eerder een ras dan een religie en ziet de jood zichzelf alleen als jood en adopteren ze niks anders dan de taal van de natie waarin ze leven. Ook benoemt Hitler dat de joden al duizenden jaren aan incest doen en het een vreemd ras is dat niks van zichzelf wil inleveren, maar toch dezelfde rechten heeft als de Duitsers. Tenslotte benadrukt Hitler nog meermaals de joodse hebzucht.

In zijn tirade gaat Hitler nog verder in over hoe de joden de samenleving hebben verpest. Alle slechte dingen aan de samenleving lijken door de joden te komen in de Gemlich brief. Zo beschrijft Hitler dat in hun denken de waarde van een individu en de natie alleen nog maar bepaald worden door bezit en geld en niet meer door prestaties en morele en spirituele krachten. Dit wijst weer op steeds weer opduikende vermeende hebzucht van de joden. 

Het gaat  niet alleen om de hebzucht van de joden. De joden zijn volgens Hitler ook zeer hongerig naar macht. En die macht van de joden is de macht van geld, die steeds maar weer groter wordt door hun financiële woekeren. Het doel van de joden wordt door Hitler samengevat als ‘alles waar de joden voor strijden als hoger doel is macht en geld’. 

Ook uit Hitler een aantal stevige beledigingen aan het adres van de joden. Al zegt de Jewish Virtual Library dat Hitler nog relatief mild is in zijn brief, zijn deze beledigingen m.i. niet mild te noemen. Zo schrijft Hitler dat de joden de nationale trots verwoesten door spot en schaamteloze voortplanting tot in verdorvenheid. Ook noemt Hitler de joden een raciale tuberculose in de samenleving. Deze beschimpingen zijn verre van mild te noemen.

Hitler gaat tenslotte ook nog concreet in op wat er met de joden moet gebeuren en hoe dit te bewerkstelligen is. Zo schrijft Hitler dat antisemitisme op basis van rede moet leiden tot systematische legale bestrijding en eliminatie van de joodse privileges. Joden zouden gesegregeerd moeten worden van de rest van de samenleving. Uit de bron blijkt dat hij nog niet genocide op het oog heeft. Om dit allemaal te realiseren is volgens Hitler een sterke overheid van nationale kracht nodig.

Bruikbaarheid als bron voor historisch onderzoek

De bron van Hitler is een zeer bruikbare bron. Het is zo bruikbaar, omdat het de vroegere jaren van Hitler en het nationaalsocialisme duidelijk laat zien. De aarzelende manier waarop Hitler zich als antisemiet neerzet kan onderzoekers veel vertellen over de acceptatie ervan in de Duitse maatschappij. Ook geeft dit een inkijk in de ontwikkeling van antisemitisme bij Hitler en de NSDAP, door verschillende antisemitische documenten en de Gemlich brief met elkaar te vergelijken. 

Daarnaast kan de brief verklaren hoe het kwam dat Hitler een zeer snelle opmars aan populariteit onderging binnen zijn partij. Verder kan met behulp van de brief onderzocht worden hoe de NSDAP zo snel groeide. Dit door de brief goed te bestuderen en op te maken welke vorm van antisemitisme blijkbaar aansloeg bij de Beierse bevolking, aannemende dat Hitlers brief representatief is voor verdere documenten van voor de Hitlerputsch. 

Het moet wel duidelijk zijn dat de context en de bron niet los van elkaar te zien zijn en de één de ander niet kan vervangen om tot conclusies te komen. De interpretatie van een tekst moet in principe op zichzelf staan, maar om tot duidelijke antwoorden te komen is het gebruik van andere bronnen en historische context noodzakelijk.

Conclusie

De brief van Hitler aan Herr Gemlich is een belangrijke en bruikbare bron voor historisch onderzoek. De brief wordt mild genoemd, omdat Hitler in de brief niet naar genocide verwijst. De bron kan historici met behulp van de historische context en andere bronnen uit dezelfde tijd veel vertellen over de ontwikkeling van antisemitisme bij Hitler en zijn partij tussen de Eerste Wereldoorlog en de Hitlerputsch.

Over het algemeen is de bron dus erg bruikbaar, maar men moet oppassen dat de bron niet in een te groot verband wordt gezien. De brief zou namelijk niet nuttig zijn om de Shoah/Holocaust te onderzoeken. Daar is de bron namelijk niet bruikbaar genoeg voor. Al met al is de bron voor een specifieke tijdsperiode zeer bruikbaar voor historisch onderzoek. Zo kan het mede gebeurtenissen en processen verklaren en kan het meer vertellen over antisemitisme in 1919. 

Bibliografie

AICE, Jewish Virtual Library, Adolf Hitler: First antisemitic writing, in Eberhard Jäckel (ed.), Hitler. Sämtliche Aufzeichnungen 19051924. (Stuttgart, 1980), pp. 8890. Vert. Richard S. Levy 

Dassen, P. ‘De joden als de interne vijand. De groei van het antisemitisme in Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog’ Leidschrift 29: 1 (2014) 23-41

Dobson, M. en Ziemann, B. Reading Primary Sources: The Interpretation of Texts from Nineteenth and Twentieth Century History, 2e editie (Londen; New York 2020).

Jones, M. Founding Weimar: Violence and the German Revolution of 1918–1919 (Cambridge 2016).

Maza, S. Thinking About History (Chigago 2017). 

Toland, J. Adolf Hitler: Het einde van een mythe, vert. T. Jelgersma (4^e druk IJmuiden 1983).

Weber, T. Hitler’s First War: Adolf Hitler, the Men of the List Regiment, and the First World War (Oxford 2010).