Spaarndam is een dubbeldorp in de provincie Noord-Holland dat bestaat uit Spaarndam-West (officieel geheten: Spaarndam gem. Haarlem), gelegen in de gemeente Haarlem en Spaarndam-Oost (officieel kortweg: Spaarndam), gelegen in de gemeente Haarlemmermeer. De grens ligt bij de Grote Sluis aan het Noorder Buiten Spaarne.

Spaarndam ontstond rond een dam bij de monding van het Spaarne in het IJ, die Graaf Floris V van Holland hier in 1285 liet aanleggen. Vanaf 1280 bevinden zich sluizen in de dam, de Kolksluis betreft de oudste sluis. Lees meer over de sluizen op: Sluizen in Spaarndam.

Het plaatsje leefde van de tol bij de dam in het Spaarne, en vooral ook van de visserij. Het Ambacht Spaarndam lag ten zuiden van de Velserban, en had een oppervlakte ongeveer 265 morgen (= circa 225 hectare). Van 1812 tot 1927 was Spaarndam een gemeente. Deze ging in 1927 op in de gemeente Haarlem. Spaarndam-Oost is in de tweede helft van de 20e eeuw gebouwd in de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Deze ging in 2019 op in de gemeente Haarlemmermeer. Spaarndam is een forensenplaatsje geworden met enig toerisme. In Spaarndam bevindt zich een palingrokerij. Spaarndam-Oost heeft de meeste inwoners.

Het gedeelte op de linkeroever van het Spaarne (Spaarndam-West) is het oudste: hier bevindt zich de Kolksluis uit de 13e eeuw. In de zomer van 2009 is deze sluis tijdens de verbouwing van de Grote Sluis weer in gebruik genomen onder auspiciën van Hoogheemraadschap Rijnland, maar bediend door vrijwilligers. Hiermee is dit de oudste nog dienstdoende schutsluis van Europa.

Aan een pleintje onder de IJdijk staat de hervormde Oude Kerk, herbouwd in 1627 na een hevige storm. Naast de kerk bevindt zich een ouderwets kerkhofje. Aan deze kant van de dijk lopen smalle wandelpaadjes langs de huizen. Spaarndam was een van de eerste beschermde dorpsgezichten in Nederland.

Even buiten het dorp bevinden zich twee forten, die deel uitmaken van de Stelling van Amsterdam: het Fort Benoorden Spaarndam en het Fort Bezuiden Spaarndam. Bij het laatste fort staat ook het Gemaal Spaarndam voor de afwatering van het Rijnlandboezem. Vlak bij Spaarndam-Oost staat de windmolen De Slokop, die vanaf Spaarndam-West goed te zien is.

De voortdurende strijd tegen het water wordt gesymboliseerd door het beeldje van De held van Haarlem (Hansje Brinker) op de IJdijk. Hansje was een figuur uit een Amerikaans boek, die het land behoedde voor overstroming door zijn vinger in een gat in de dijk te steken. Het beeldje is door de plaatselijke VVV geplaatst. Hansje heeft ook in Harlingen een beeldje.

Getrouwd in Spaarndam

[bewerken | brontekst bewerken]

• Frans Hals, kunstschilder, op 12 februari 1617, met Lysbeth Reyniers.

Gestorven in Spaarndam

[bewerken | brontekst bewerken]

• Nicolaus Cruquius, waterbouwkundige en dijkgraaf, op 5 februari 1754, grafsteen te bezichtigen in de Oude Kerk.

SPAARNWOUDE

Het dorpje ontstond in de middeleeuwen op een strandwal. Langs Spaarnwoude liep de enige landverbinding tussen Amsterdam en Haarlem, via Penningsveer, Spaarnwoude, Halfweg en Sloterdijk.^[2] De vorming van de strandwal van Spaarnwoude begon ca. 5.000 jaar geleden. Onder de strandwal bevindt zich veen, op de strandwal is een laag klei afgezet. Het is een zeer representatief voorbeeld van de oudste strandwallen van Nederland en werd in 2002 door de provincie aangewezen als het eerste aardkundige monument in Noord-Holland.^[3] Vergravingen, ontgrondingen en grondwaterstanddaling vormen potentiële bedreigingen voor dit gebied.

Het schoutambt Spaarnwoude maakte deel uit van het baljuwschap Blois. De ambachtsheerlijkheid is door de Staten van Holland niet verkocht en dus aan de grafelijkheid gebleven. Na de uitroeping van de Bataafse Republiek in 1795 werd het schoutambt een zelfstandige gemeente. Nadat Nederland in 1810 deel was gaan uitmaken van het keizerrijk Frankrijk werden per 1 januari 1812 Haarlemmerliede, Hof Ambacht, Houtrijk en Polanen en Zuid-Schalkwijk bij Spaarnwoude gevoegd. Na de verdrijving van de Fransen en de stichting van het koninkrijk der Nederlanden werden de meeste Franse hervormingen tenietgedaan. Per 1 mei 1817 werden Haarlemmerliede en Zuid-Schalkwijk weer zelfstandig, terwijl Hof Ambacht bij Haarlemmerliede werd gevoegd en Houtrijk en Polanen werden samengevoegd. De gemeente Spaarnwoude werd op 8 september 1857 samengevoegd met Haarlemmerliede tot de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Deze gemeente werd op 1 januari 2019 bij de gemeente Haarlemmermeer gevoegd.

Een markant herkenningspunt van Spaarnwoude is het kerkje met “de Stompe Toren“. De toren dateert uit de 13e eeuw. Tijdens het beleg van Haarlem, in 1573, werd het dorp door de Spanjaarden in brand gestoken, de toren bleef hierbij behouden. In 1764 is het huidige kerkje tegen de toren aangebouwd. In de muur bevinden zich twee stenen die de vaam aangeven van de Sparrewouwer reus.

Klaas van Kieten, de reus van Spaarnwoude

Kinderen durven hem niet aan te kijken, onder zijn uitgestrekte arm kan zomaar één van de langste mannen van het dorp doorlopen en zijn voet is net zo groot als vier voeten achter elkaar. Joost van den Vondel waarschuwt dat je hem maar beter uit de weg kunt gaan. Zijn naam: Klaas van Kieten uit Spaarnwoude, de langste man van de dertiende eeuw.

Een aardige reus

Zijn ouders zijn in vergelijking met Klaas kleine mensen, niet zo vreemd want Klaas zelf is maar liefst 269 cm lang! Ondanks dat hij er eng uit ziet, vooral voor kinderen, is deze Klaas een aardige man en niet kwaadaardig zoals je zou denken van een reus.

Klaas van Kieten was 2 meter en 69 cm lang. De twee stenen in de muur van het kerkje van Spaarnwoude, gaven de spanwijdte van Van Kietens armen aan. Beeld: Klaas Kitten Groep.

Bezoek aan Engeland

Er is niet veel bekend van het leven van Klaas. Waarschijnlijk heeft hij zijn brood verdiend als landarbeider. Wanneer Klaas precies geboren en gestorven is en waar hij begraven ligt is niet bekend. Klaas heeft in 1296 Engeland bezocht met een aantal Nederlandse edelen: Heer Dirk van Brederode, Heer Willem van Egmondt en Heer Henrick Burghgrave van Leyden. Wat het doel van de reis was is niet bekend, maar sommigen denken dat het is geweest om zichzelf ‘tentoon te stellen’.

Volgens het Guiness Book of World Records was Robert Wadlow de langste man ooit. Hij mat 272 cm.

Beschrijving van Joost van den Vondel

Joost van den Vondel geeft Klaas een plek in zijn toneelstuk Gijsbrecht van Amstel. Dit drama gaat over de verwoesting van de stad Amsterdam in het jaar 1304. Vondel beschuldigt Van Kieten (onterecht) van allerlei gruwelijkheden: ‘ik zag hem man op man slingeren alsof het konijnen waren. Hij slingerde de mannen wel driemaal rond zijn hoofd en sloeg ze dan met de koppen op de stoep.’

Portret van Joost van den Vondel. Beeld: Portretten Provinciale Atlas.

Afbeeldingen van Klaas van Kieten

Op een uithangbord van het oude Raadhuis van Spaarnwoude zou een afbeelding van Klaas van Kieten hebben gestaan. Het Raadhuis bestaat echter niet meer. Andere afbeeldingen van Klaas zijn er, voor zover bekend, niet. Hoe groot de reus geweest moet zijn, is af te lezen op de zuidmuur van de Stompe Toren te Spaarnwoude.

In de muur zijn twee stenen ingemetseld op 269 cm hoogte, de lengte van Klaas. En de afstand tussen beide stenen (maar liefst 185 cm) zou de maximale afstand zijn van de toppen van de middelvingers van beide handen bij geheel gespreide armen. Van een enorme klomp en een halssnoer die in de Stompe Toren liggen wordt geloofd dat ze van Klaas van Kieten zijn geweest.

Auteur: Eva van Dijk.