Het verhaal – een op maat toegesneden samenvatting van haar boek Sunny Boy – van Annejet van der Zijl in de Nieuwe kerk gisteravond was indrukwekkend. Er werd prachtig gemusiceerd. Echt ontroerd raakte ik van het gedicht van de 16 jarige Nederlands-Turkse jongen uit Haarlem. Hij droeg het ook zo prachtig voor. Ik hield het eveneens niet droog bij het zien en horen van burgermeester Eberhard van der Laan. Hij is ernstig ziek en dat zag je, zeker nu met de linkerarm in een mitella; zorgzaam werd hij begeleid door wethouder Ollongren. Ik betrapte me ook op gevoelens van ongemakkelijkheid. Waarom wordt na de 2 minuten stilte de eerste krans gelegd namens het verzet? En de tweede namens de joodse slachtoffers? Waarom niet begonnen met laatstgenoemde? Elke oorlog kent helaas slachtoffers, ook aan de kant van gewone burgers. Maar deze oorlog en bezetting  die we met name herdenken was zo specifiek en dramatisch anders omdat mensen gewoon om wie en wat ze waren werden uitgeroeid. Daartegen kwam gelukkig verzet , maar we weten inmiddels al lang dat die veel kleiner was dan ooit gesuggereerd. Onderduikadressen waren er voor joden veel minder dan voor mannen die ontsnappen wilden aan de Arbeitseinsatz, zoals ook mijn vader, die daar overigens nauwelijks over wilde praten. Met het beginnen van een krans namens het verzet wek je toch nog steeds de suggestie of ons land echt verzetsland pur sang was. Of zoek ik spijkers op laag water? Een tweede gedachte van ongemak kwam bij me op steeds als ik de zeer sereen kijkende Maxima zag. Haar gezicht had een plooi die wel ingestudeerd leek. Was dat om een gedachte aan haar vader, vertegenwoordiger van een gewelddadig regime onder controle te houden? Of doe ik nu aan inlegkunde? Natuurlijk, zij is niet verantwoordelijk voor de daden voor haar vader, net zoals je omgekeerd vind ik verzetsdaden van je vader tot jouw trots kunt maken, je kunt  hooguit blij mee zijn dat die aan de goede kant stond, wat een hoop verwarring scheelt. Het brengt me wel op het punt wat we denken op zo’n moment van herdenken. Herdenken slaat op het verleden, de gedachten gaan terug. Tegelijk veronderstelt het ook en het wordt ook openlijk uitgesproken – zeker in de toespraak dit keer van Van der Laan – ‘dit nooit meer’. En dan ben je bij ‘gedenken’. Gedenken is het herdenken actualiseren, is bewustwording van het verschrikkelijke nu en wat er tegen te doen. Zo dacht collega Rikko Voorberg ook. En daarom begon hij een actie om aandacht te vragen van de slachtoffers van de in het Midden-Oosten immer voortwoedende oorlog, die ook ons treft, met name in het op onze deuren kloppen van hen die die oorlog ontvluchten. En wij doen mondjesmaat open, precies zoals ruim zeventig jaar geleden. En Voorberg heeft het geweten. Van onze doden en ons ‘feestje’ daarvoor moet je afblijven. Hij moest het aflasten en reduceren tot een kleine bijeenkomst in een binnentuin. Hij wilde helemaal geen alternatieve herdenking, maar een actualisering er van, een concreet maken in het hier en nu van de mantra: dit nooit meer’! Mij schiet een psalmregel in de oude berijming te binnen: ‘k Zal gedenken hoe voor dezen ons de Heer heeft gunst bewezen’. Wat de Heer ons bevrijdend heeft gedaan je te binnen brengen en daardoor weer toegerust bent Zijn Weg te gaan in het hier en nu. Dat is Bijbels gezien ‘gedenken’. Dat is vrij van vrijblijvendheid. Ontroering over toen leidt tot geroerd zijn door het nu, tot daar beroerd van worden. Dat wilde Voorberg en niemand minder dan rabbijn Lody van de Kamp was het met hem eens. Zijn actie heeft publiciteit gekregen, hopelijk ook met effect op een nieuw te vormen kabinet, zodat we ruimhartiger open staan voor de verdoemden aan onze grenzen. Het lijkt soms of de onverschilligheid tegenover vluchtelingen nu net zo groot is als toen tegenover de joden en hun lot. Tegelijk zijn er gelukkig velen die zich dat lot wel aantrekken, met name in de kerken, maar niet alleen daar. Voorberg neemt het voortouw: dat touw is lang genoeg om achter hem aan ook te grijpen.

Op de warmste 30 maart sinds een eeuw wandelde ik maar weer eens naar e vogelkijkhut aan het Markiezaatsmeer. Over de hier en daar nog drassige weiden draafden vrolijk de wilde paarden en op het pad tussen bomen en struiken naar de hut liep ik door een concert van vinken, roodborstjes, merels, tjiftjaffen; ik hoorde en zag de eerste fitis dit voorjaar; canadezen ganzen vlogen in formatie luidkeels over; wilde eenden vlogen met geraas op en ik zag voor het eerst van mijn leven eindelijk een blauwborst. Op de bovenste tak van een struikachtige boom, aarzelend in blad gerakend zong hij zijn eigen hoogste lied. Met het blote oog kon ik hem al identificeren; de verrekijker gaf definitief uitsluitsel: blauwe keel en vossenrood aan de linker- en rechterzijde van de staart. Ik weet niet wat Edwin van der Sar gedaan heeft op deze wonderschone lentedag. Het kan maar zo zijn gedachten gingen naar zijn oom Kees Guijt, die vijf jaar geleden op 58 jarige leeftijd aan een hartstilstand overleed. Toen Edwin nog keeper was bij Ajax werd zijn oom trainer van het Voorhoutse vv Foreholte, waar Van der Sar als kind speelde. (ook keeper Rob van Dijk begon daar overigens) Kees Guijt werd geboren in Katwijk en speelde met twee broers in het eerste van vv Katwijk; hij ontwikkelde zich tot een robuuste verdediger, die in 1976 de overstap maakte naar FC Volendam; hij speelde negen seizoenen aan de dijk, waarvan er vier in de eredivisie. Hij was dus zeer vertrouwd met de Heen en Weer. In 1985 ging hij naar AZ. In 1977 stond hij nog in de belangstelling van Ajax. In zijn Volendamse tijd was hij trouwens ook nog gewoon schilder; Edwins vader werkte als verfmenger bij Histor! Begin tachtiger jaren werd Bobby Haarms bij Ajax weggestuurd en werd assistent-trainer in Volendam en leerde zo Guijt kennen. In de beginperiode van Van der Sar bij Ajax vroeg Haarms aan Guijt om zijn toen nog wat onzekere mentaal en fysiek onder handen te nemen (Haarms was door Cruijff in 1985 weer teruggehaald). Zondag a.s. zal Van der Sar wellicht de hand schudden van een andere Katwijker: Dirk Kuijt. Voor hem heeft Ajax nooit belangstelling gehad, m.i. ten onrechte. Bij Katwijk speelt overigens wederom een Guijt: Danny, zoon van Kees, die eerder bij Top Oss, RBC, Cambuur en Willem II speelde. Opmerkelijk: zowel Katwijk als Volendam spelen in oranje shirts.

Veel van wat ik voorvoelde en voorspelde is uitgekomen. De diverse peilingen gaven het ook wel aan, maar die vragen altijd om een korrel zout. Dat Baudet en Hiddema in de blauwe luxe stoelen zullen gaan plaatsnemen vreesde ik op het laatst ook. Helaas dus meer hautaine blaaskakerij in de Tweede Kamer. Gelukkig hoeven we niet te luisteren naar de meer ordinaire blaaskakerij van Roos. Denk vind ik griezelig, omdat ze het wel over verbinden hebben, maar hun gedrag is er totaal niet haar. Hoewel te voorzien was dat de PVDA klappen zou krijgen, is het verlies van 29 zetels onthutsend groot. De strijd om het leiderschap vond ik oliekoekendom en voorzitter Spekman bepaald geen reclame voor de partij, maar verklaart, dunkt me, maar ten dele deze ontluisterende deconfiture. De SP heeft er totaal niet van geprofiteerd; GroenLinks heeft zeker veel potentiële PVDA-kiezers aangetrokken en er zijn er velen die PVV hebben gestemd, zo lijkt het. Een grondige analyse is voor Asscher c.s. hard nodig, die m.i.  moet teruggaan naar de tijd van Kok, toen hij opzichtig aankondigde de partij van z’n ideologische veren te ontdoen. Gezien wat er op het spel staat- Europa, vluchtelingen, klimaatverandering – is het echt de tijd om een progressieve beweging tot stand te brengen, waarin PVDA, D66 en GroenLinks een plek gaan vinden. Mij viel op dat Buma de winst zo triomfantelijk vierde dat het leek of hij premier geworden was, terwijl de winst in feite een relatief herstel betekent, na de gigantische val die deze partij ruim vier jaar eerder maakte. Deelname aan een kabinet onder leiding van de slimme en vaardige Rutte ( met op de achtergrond zijn mogelijke en nog slimmere opvolger Dijkhof) kan maar zo leiden tot een terugval bij de volgende verkiezingen. Dat lijkt me ook het dilemma voor GroenLinks. Het is buitengewoon knap wat Klaver heeft gepresteerd. Maar in deze opgang zit de neergang al opgesloten als de partij gaat toetreden tot een kabinet, waar zeker de VVD leidend zal zijn. Hun partijprogramma is zo radicaal dat er veel ingeleverd zal moeten worden, wat door de kiezers de volgende keer genadeloos kan worden afgestraft. GroenLinks doet er goed aan nog een tijd in de oppositie te blijven. Ik denk dat Klaver de boot ook zal afhouden en dat we te maken krijgen met een kabinet van VVD,CDA en D66, aangevuld door de Christen Unie, die ik graag wat meer zetels had gegund. Eerlijkheidshalve zeg ik er bij dat ik ze ook niet geholpen heb, want zoals ik al decennia doe, heb ik D66 gestemd. Niet in alles ben ik het met m’n partij eens, maar een gezonde visie op Europa, de grote nadruk op onderwijs, wetenschap en innovatie, hervorming van de arbeidsmarkt, het echt willen aanpakken van het energievraagstuk en een liberale kijk op ethische zaken hebben mijn rode potlood gestuurd. Ik ben zelfs lid van de partij en kan ook nu wel onthullen dat ik zelfs op de kandidatenlijst stond, als nr. 59, dus negen plekken verwijderd van diegenen die op het stembiljet kwamen.

Met zekere afgunst kijk ik naar mannen van mijn leeftijd die nog in het bezit zijn van een volle bos haar. Het haar is toch een soort kroon op je hoofd, op je hele gestalte. Het is je glorie. De bijbelse Nazireeër is een speciaal aan God gewijde man, die zijn haar moet laten staan. Het is de zetel van zijn ‘gewicht’ en kracht. Simson is zo’n man, die zijn kracht verliest en daarmee zijn functie als Delila het bij hem wegscheert. Als het tijdens zijn gevangenschap weer gegroeid is, krijgt hij zijn kracht terug en is hij in staat om een tempel vol voorname Filistijnse tegenstanders te laten instorten. Ik zou me zelf geen Nazireeër durven noemen, ofschoon je je kunt afvragen of een predikant ook niet een aan God gewijde is of is dat te rooms gedacht? Een predikant is een V.D.M (Verbi Divini Minister), een ‘dienaar van het Goddelijk Woord’, maar hij wordt ingezegend en niet ingewijd, maar wordt door gemeenteleden vaak nog wel gezien als een ingewijde, op een voetstuk geplaatst en dan kan het misgaan, vooral als hij zelf in zijn heiligheid gelooft. Enfin, bij mij groeit het haar niet meer in volle glorie, ik moet het kort houden. Er valt weinig eer aan te behalen en dus geef ik er zo weinig mogelijk geld voor uit en neem bij tijd en wijle plaats in de stoel van een allochtone 10 euro-kapper. Door het vaardig hanteren van de tondeuse ben ik in 5 minuten weer toonbaar voor de buitenwereld. De naam van de kapperszaak is Oscar, maar waarom hij zo heet? De eigenaar en man die me altijd onder handen neemt heet absoluut niet zo, maar kent een moslimnaam. Is hij Marokkaan, Algerijn, Irakees, Koerd: ik zou het niet weten. Hij is vriendelijk en vaardig en met regelmaat wordt het haar van de klanten bijeen geveegd. Maar dat doet altijd de ravissant donker opgemaakte vrouw die er werkt en vrouwelijke klanten helpt. Het wordt kennelijk als vrouwenkarwei gezien. Als ik haar dat zie doen, keren mijn gedachten altijd terug naar de kapper uit mijn kindertijd. Kapper Bout, een neef van mijn moeder, met een knecht, Aart Vos, die volgens mijn vader beter knipte dan Bout. Ik vond het heerlijk om naar de kapper te gaan. Mijn haar groeide toen nog wel welig, maar het werd ook toen goed kort gehouden, waarbij behalve de tondeuse vooral ook de schaar zijn werk deed. De kapper raakte je hoofd aan en dat vond ik aangenaam. Wachten op je beurt vond ik eveneens een genoegen: ik genoot van het geklets en gekeuvel (geroddel) van de mannen die ook op hun beurt wachtten, waarbij de kapper zich ook niet onbetuigd liet. Knecht Vos was veel zwijgzamer en ook dat vond juist mijn vader aangenamer; hij hield niet van het ‘geouwehoer’ en vond moeders neef ook een beetje een zije sok. Met grote regelmaat werd het gevallen haar bijeengeveegd, de kapper trok plots een luik open en met een grote zwiep verdween al ons haar in een donker gat. Fascinerend vond ik dat. Hoe groot was dat gat? Wat gebeurde er met al dat Huizer haar?  Bij Oscar verdwijnt het in een zak. Haar van goede kwaliteit wordt gebruikt voor pruiken of extensions, weet ik nu. Was dat toen ook al zo? Ik weet niet meer wat voor blaadjes er toen bij kapper Bout lagen. Ik kan me niet voorstellen dat in het oerdegelijke, orthodoxe Huizen ondeugende blaadjes op de tafel lagen. Of misschien toch ook al zo’n blad als De Lach? Roddelbladen werden kappersblaadjes genoemd. Maar die waren er in de vijftiger jaren nog niet. Bij Oscar liggen ze wel, naast van die glossy’s vol modellen van kunstig geknipte koppen. Ik hoop er zo weinig mogelijk tijd voor te hebben, omdat ik nu niet meer graag op een beurt wacht. En er heerst de stilte van een wachtkamer bij de tandarts. Daarom ga ik nooit op vrijdagmiddag en zaterdag, want dan zit de zaak vol met pubers van allochtone en autochtone herkomst die wekelijks de kapper bezoeken om hun ijdelheid bot te vieren. Patroontjes in het haar bijwerken; de nieuwste trends laten aanbrengen, de geringste haargroei trimmen. Die minuscule stukjes haar die op de vloer dwarrelen zullen vrees ik nooit een nieuw leven als pruik verwerven. Elke suggestie van een Simsonkop wordt rigoureus uitgebannen. En ik moet eerlijk zeggen, dat ik daar ook met zekere afgunst naar kijk: koppen, glorieus in hun artistieke frisheid.

De ontdekking van het afgelopen jaar was dit huis in een buitenwijk van mijn geboortedorp Huizen. Een huis, dat je als kind tekent en waarin ik nu graag zou wonen. Maar dit huis heeft een gevelsteen die een deur opent naar een stuk familiegeschiedenis die me tot dan toe onbekend was.

De omgeving waar het huis staat was mij niet onbekend. In de buurt lag in mijn jeugd wat wij het Ambonezenkamp noemden. Ik fietste als schooljoch vaak langs, meestal op weg naar een tante die als huishoudster werkte in een grote villa van de familie Van Leeuwen Boomkamp, rijk geworden in Insulinde. Toen tante overleden was fietste ik er, omdat ik graag de buitenwereld  van Huizen met haar prachtige natuurschoon en schitterende huizen bleef verkennen.

Later hoorde ik van mijn vader dat in de buurt van het huis zijn vader en de man naar wie ik ben vernoemd daar akkergrond bezat. Nog weer later dat daar tegenover Nescio en zijn vrienden een experiment van een commune begonnen à la Frederik van Eeden met Walden. Nescio c.s. noemden hun gedeelde grond Tames.

Ik kende dus al veel van de geschiedenis van wat rond de Oud-Bussumerweg ligt.

Nu kwam er afgelopen zomer een nieuwe, de meest ontroerende geschiedenis bij.

Ik kocht  in een boekwinkel in Huizen een boek over gevelstenen in mijn geboortedorp. En daarin zag ik bovenstaande gevelsteen: Emmetjes Hout. En er stond een verhaal bij dat alles met mijn familie te maken blijkt te hebben. Emmetje is mijn overgrootmoeder van vaders kant. In mijn woonkamer staat in een boekenkast een foto van haar. Als vroeger in het dorp werd gevraagd van wie ik er één was, antwoordde ik: ‘ik ben er één van Jan van Klaas van Emmetje’.  Ik realiseerde me toen niet dat dat bijzonder was, want normaal zou op Klaas weer een mannennaam gevolgd zijn, in dit geval ook Klaas. Maar die Klaas, vaders grootvader, was al jong gestorven, ongekend door al zijn kleinkinderen. Emmetje stond er met een grote kinderschare alleen voor. Moest een boerderij runnen. En nu vertelt het boek, dat dat moeizaam ging, dat er armoede was en dat Emmetje in het bos, dat toen ook tot de familie behoorde hout sprokkelde, voor eigen verwarming, maar ook om te verkopen aan anderen. Waar ooit dat bos stond werd dat huis gebouwd en de bouwers kenden de geschiedenis.

Tot de meest indrukwekkende ervaringen van afgelopen jaar behoort de tentoonstelling van het werk van Käthe Kollwitz in Museum Belvedère bij Heerenveen. Haar werk confronteert je met de verschrikking van de terreur,  toen en nu en van de liefde van met name moeders voor haar kinderen. Talrijk zijn de Emmetjes in haar werk, zoals in bovenstaand beeldhouwwerk.

Deze kerstbrief schrijf ik op de dag dat Hebe Kohlbrugge begraven wordt. Zij had geen eigen kinderen, maar tegelijk had zij er talrijken, al die ‘kinderen Gods’ in de verdrukking van oorlog, Oost-Europa, Midden- Oosten, in de gestalten van de 81 studenten die zij uitzond naar Oost-Europese landen. Ik was er één van. Tot mijn schande moet ik zeggen dat ik dat niet altijd voldoende heb beseft en gewaardeerd.

Gelukkig zijn er nog vele Emmetjes, Käthe’s en Hebe’s in onze wereld. En mannelijke pendanten er van. We hebben ze ook hard nodig, harder dan ooit. Juist omdat verharding toeneemt, de verharding van eigen volk eerst, van egoïstisch zelfbehoud, van afzetten tegen, afzondering van, van minder-verklaringen, helaas ook bij steeds meer een zgn. weldenkend deel van de bevolking.

Met kerst kunnen we ophoren van een Ander geluid, een Ander Joods geluid zogezegd, een Stem die het verschil maakt, een Licht in de duisternis van een wereldorde van onverschilligheid of in de schrille kleuren van misleidende ideologieën. Kunnen we horen van en ons toevertrouwen aan de God die in dat Kind ‘metgezel geworden is van allen die met het mens-zijn geen raad weten’ (Noordmans)

Dat geeft hoop, hoop om zelf ook in het nieuwe jaar in het spoor van dat Kind en die Mens mens te worden door een Emmetje, een Käthe, een Hebe te zijn. En die hopelijk ook veel te ontmoeten.

We hebben het hard nodig en ‘wir schaffen das’. 

Gisteren had ik een gesprek door de telefoon met Gerard Laernoes, die ik ken vanuit mijn periode op Wieringen (1982-’85), die daar hoofdonderwijzer was op een kleine, maar zeer goede school in Oosterland en die al jaren nauw betrokken is bij het Middeleeuwse kerkje van dat dorp. In de bovengenoemde periode was ik als theoloog/vormingswerker verbonden aan de activiteiten in dat kerkje, onder auspiciën van de Stichting Oecumenisch Centrum Michaelskerk. Gerard zat in het bestuur. Nu zit hij in het bestuur van een stichting die deze Michaelskerk gaat overnemen van de de Protestantse Kerk te Wieringen, die dit gebouw nog in haar bezit heeft. Hij schrijft mooie stukken over de kerk. In één van zijn stukken gaat het over het bijzondere orgel, begin vorige eeuw overgenomen van de kerk in Velsen. Maar dit Teschemacherorgel werd gebouwd in Elberfeld, een dorp in het Wuppertal. In ons gesprek ging het o.a. over dat dorp en met name over de beroemde en belangrijke predikant/theoloog H.F.Kohlbrugge die daar heeft gestaan. En toen kwam ook zijn achterkleindochter Hebe Kohlbrugge ter sprake.

Vanmorgen ontving ik het bericht dat in de vroege ochtend van gisteren Hebe in haar slaap was overleden. Deze zomer had ik een dergelijke ervaring. Ik was met Tessel Blok o.a. in Lübeck. In die stad van de familie Mann en Willy Brandt kwamen we te spreken over Walter Slosse, oud-collega van ons bij de VPRO. Een paar dagen later kwamen we er achter dat Walter juist toen in diezelfde stad overleden was aan een hartstilstand.

Hebe kende ik niet tot in het voorjaar van 1976 in ons huis – ik was nog getrouwd – de telefoon ging. Ik studeerde theologie, mijn vrouw was radiologisch laborante. Vrolijk en direct ‘to the point’ vroeg Hebe of wij bereid waren voor twee jaar naar Roemenië te gaan. Dat zou dan moeten plaatsvinden in september. Ze had mijn naam doorgekregen van prof. Hannes de Graaf, die ethiek doceerde en één van de grondleggers van de PSP. Ik was hem blijkbaar opgevallen. Voor de buitenwereld was ik een stabiele, vrolijke, hardstuderende, actieve en theologisch goed geschoolde jongeman. Binnen in me stormde het van onzekerheid en vocht ik tegen gevoelens van homoseksualiteit. Mijn vrouw las in die tijd boeken van Richard Wurmbrand, een Roemeens-Duitse predikant die zich verzette tegen het communistisch regime en dat met de gevangenis moest bekopen. Zij wilde daarom graag op Hebe’s verzoek in gaan en ik wilde weg uit een situatie waarin de begeerte naar jongens me verteerde en elke jongen op mijn pad die begeerte aanwakkerde en tegelijk schuld en schaamte bezorgde. Met een vlucht naar elders dacht ik van me zelf weg te kunnen vluchten. Dus was de beslissing snel genomen en in september stonden we op het station in Utrecht voor een lange treinreis naar Cluj.             In de zomer had ik overigens al een reis gemaakt naar het land onder de hemeltergende dictatuur van Ceaucescu. Samen met Gerrit de Kruijff – helaas een aantal jaren geleden te jong overleden – en Aty van Noort, die haar zwangerschap in ons land had laten controleren en die met haar toenmalige man Jan Schippers bijna twee jaar onze voorgangers waren. Gerrit en ik hadden bij binnenkomst van Roemenië grote dubbel genaaide onderbroeken aan, volgestopt met Roemeense lei. Bij de Crediet en Effectenbank kreeg je toen veel meer lei voor de Westeuropese valuta dan in het land zelf. Maar invoeren van lei was illegaal en zwaar strafbaar. Het was Hebe die ons dat verzocht had en Hebe iets weigeren was schier onmogelijk, dat leerde ik toen al.

Enfin, midden in de nacht kwamen we in donker Cluj aan, waar we werden opgewacht door Cseh Zsolt, plaatselijk predikant, die ooit in ons land studeerde en dus in onze taal ons kon begroeten en verder wegwijs maken. Het was het begin van een tweejarig verblijf in een pijpenla van het Hongaars Theologisch Instituut te Cluj. Dat instituut verzorgde de predikantenopleiding van de Hongaars Hervormde Kerk, de Hongaars Lutherse Kerk en de Hongaars Unitarische Kerk. De laatste twee zijn piepkleine kerkgenootschappen en leverden een enkele hoogleraar. Twee jaar verbleven dus voornamelijk in de wereld van de Hongaarse minderheid. Het eerste jaar had je hard nodig om de voor ons ineens moeilijke taal te leren en in het tweede jaar konden we op pad om ook kerkdiensten te leiden. Zoals de hele samenleving was ook het instituut vergeven van spionnen van de gehate en beruchte Securitate. Voorzichtigheid met wie je omging was geboden. Gelukkig waren er ook met een rechte rug en met wie je oprechte vriendschap wist te sluiten; er waren theologen en predikanten die op hun manier dissideerden. De beste herinneringen bewaar ik aan ontmoetingen bij een aantal van hen thuis, met eenvoudige maar overheerlijke maaltijden, goede schnaps en wijn en hartverwarmende gesprekken. Hebe stuurde briefjes met gecodeerde boodschappen. We maakten de aardbeving van maart 1977 mee; we maakten uitstapjes zonder toestemming van de rector, tegen zijn verbod in – ook hij was een gevangene van de Securitate – in een zogenaamd door mijn schoonvader, maar door Hebe geregelde Dacia, type Renault 12, maar van veel slechtere kwaliteit. Het waren twee enerverende jaren, met echte zomers en winters. De jaren waren intens, maar als vlucht van mijn tegennatuurlijke verlangens hielpen ze uiteraard niet. Na terugkomst werd die problematiek alleen maar heftiger en leidde uiteindelijk tot scheiding en ook tot een verminderd contact met Transsylvanië en andere delen waar  de Hongaarse minderheid zich bevindt. Pas de laatste jaren bezoek ik het land weer met regelmaat en werd ook het contact met Hebe weer intenser. De viering van haar honderdste verjaardag in Zeist was daarin een hoogtepunt. Vooral Hebe’s eigen levensverhaal – uit het hoofd en wel zeker anderhalf uur lang – maakte diepe indruk. Wat een vrouw! Een vrouw in verzet, tegen totalitarisme, tegen onrecht, tegen obligate prietpraat, tegen taalverwoesting, tegen terreur in welke vorm, tegen hypocrisie. Een vrouw die opkwam voor gewone menselijke omgang, voor mensen in verdrukking, voor kerken in de knel, voor een Evangelisch gevoed sociale maatschappij. Ik doe haar met deze woorden nog te kort. Tot het laatst is ze helder gebleven schreef ze met de pen in het Duits commentaren op Bijbelboeken, zoals Mattheus, Genesis en Exodus, die ze liet vermenigvuldigen en toestuurde naar bevriende voormalig Oost-Duiuse predikanten en vrienden in ons land. Juist in deze tijd lag er elk jaar een prachtige kerstbrief in de bus. Die blijft dus nu uit. Ook al was ze al 102 hoopte je altijd dat ze nog langer zou leven en voelt haar verscheiden toch als een gemis. Een ‘moeder Israëls’ is heengegaan. Fysiek was ze zo klein als een schoolkind, maar haar leven en haar werk was monumentaal, ofschoon ze zelf als geen ander haar betekenis kon wegrelativeren. Haar gedachtenis zij tot zegen. Meestal een wens met een hoog cliché-gehalte. In haar geval met de kracht van een sterke storm.